Beisenbı künı L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde Qazaqstan Prezidentı janyndaǧy Qoǧamdyq sanany jaŋǧyrtu baǧdarlamasyn ıske asyru jönındegı Ūlttyq komissiianyŋ üşınşı otyrysy öttı. QR Prezidentı Äkımşılıgınıŋ basşysy – Ūlttyq komissiia töraǧasy Ädılbek Jaqsybekovtıŋ töraǧalyǧymen ötken būl basqosuda Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamalyq maqalasyndaǧy tapsyrmalarǧa orai soŋǧy tört aida atqarylǧan jūmystardyŋ qorytyndysy şyǧaryldy.
Onyŋ aldynda QR Ūlttyq muzeiınde ūiymdastyrylǧan «Qasiettı Qazaqstan» ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ ǧylymi-saraptamalyq keŋesınıŋ alǧaşqy otyrysynda «Qazaqstannyŋ jalpyūlttyq qasiettı oryndary» jobasy talqylandy. Atalmyş joba älı bekıtılgen joq. Äzırge oǧan 100 nysan engızılıp otyr. Tızımdı tolyqtyru nemese qysqartu – aldaǧy künderdıŋ enşısınde. Osy mäseleler ortaǧa salynyp, keŋes müşelerı öz pıkırlerın bıldırdı.
Jobaǧa engızılgen nysandar aimaqtardan alynǧan aqparattar negızınde tüzıldı. Sondai-aq, «Qasiettı Qazaqstan» ortalyǧynyŋ qyzmetkerlerı kielı jerlerdı anyqtau maqsatynda bırqatar öŋırlerge baryp keldı.
Jalpy, «Erekşe qorǧalatyn tabiǧi mūra eskertkışterı», «Arheologiialyq jäne arhitekturalyq eskertkışter», «Ortaǧasyrlyq ırı qalalyq ortalyqtar jäne Qazaq handyǧynyŋ astanalary», «Dıni jäne ǧibadat oryndary», «Tarihi tūlǧalarǧa qatysty qasiettı oryndar» jäne «Saiasi, tarihi oqiǧalarǧa bailanysty qasiettı oryndar» atty alty baǧyt boiynşa jūmystar belgılendı. Osy baǧyttar boiynşa alda zertteu ekspedisiialaryn ūiymdastyru josparlanyp otyr. Nysandardan ataularyn da naqtylau qajet. Sonyŋ bırı – «Erekşe qorǧalatyn tabiǧi mūra eskertkışterı» tızımıne enıp otyrǧan Altai ölkesındegı Mūztau şyŋy.«Altaidaǧy Mūztau şyŋy – şartty atau. Onyŋ negızgı aty – Aqsöre» degen tarih ǧylymdarynyŋ doktory Jambyl Artyqbaev būl şyŋǧa qatysty şekaralyq mäselenı de anyqtau qajettıgıne nazar audardy. Oǧan «Qasiettı Qazaqstan» ortalyǧynyŋ direktory Berık Äbdıǧaliūly jauap berdı.
«Men taiauda būl ölkege arnaiy baryp keldım. Şekara şyŋnan ötedı. Sondyqtan onyŋ jartysy Qazaqstanda da, jartysy basqa elde. Basynda özım būl şyŋdy tabiǧat tūrǧyzǧan ǧoi, sondyqtan mūralar qataryna qospaiyq dep oilaǧanmyn. Bıraq jergılıktı mamandar alatyn orny turaly aityp, Mūztau atauymen qūjatyn bızge berdı. Sol jaqtaǧy aǧaiyndar da būl bız üşın qasiettı oryn dedı. Būl mäsele älı naqtylanady» dedı ortalyq jetekşısı.
«Şekaralyq aimaqtarda ornalasqan, ärtürlı saiasi jaǧdailarǧa bailanysty ūmytylǧan eskertkışter bar. Būl – öte özektı mäsele. Sosyn mynandai mäselenı aitqym kelıp otyr, ūly Ertıstıŋ boiyndaǧy eskertkışterdı jeke bölıp ala almaisyz. Pavlodar oblysynda Syrly qala, Aq sarai, Jaŋa sarai atalatyn eskertkışter kezdesedı. Semeidıŋ özınde osyndai nysandar jolyǧady. Olardy bölıp-jarmai, «Ūly Ertıstıŋ beldeuındegı eskertkışter» nemese «Ūly Ertıstıŋ beldeuı» dep atau kerek şyǧar. Älihan Bökeihanda «Ūly Ertıstıŋ beldeuı» degen ädemı maqala bar. Maŋǧystaudaǧy eskertkışterdı toptadyq qoi, sol siiaqty ūly Ertıs boiyndaǧy nysandardy da toptasaq degen ūsynysym bar» dedı Jambyl Artyqbaev.
Sondai-aq, tarihşy «Arheologiialyq jäne arhitekturalyq eskertkışter» tızımıne engen Aqmola oblysynyŋ Ereimentau audany aumaǧyndaǧy Qosbatyr-
Qumai eskertkışı turaly söz sabaqtap, «Qumai» qosymşasy artyq degen pıkırın jetkızdı. Älkei Marǧūlannyŋ «Ereimentau tas balbaldary» eŋbegın mysalǧa keltırdı.
Ǧalym dauly mäselege ūrynbas üşın hronologiiany keltırudıŋ qajetsızdıgın atap öttı. Mäselen, «Ortaǧasyrlyq ırı qalalyq ortalyqtar jäne Qazaq handyǧynyŋ astanalary» tızımınde «Syǧanaq qalaşyǧy VI-HIH ǧasyrlar» degen anyqtama tūr. Tarihşy oǧan «Syǧanaq qalaşyǧy HVII ǧasyrda qūlady» degen uäj keltırıp otyr.
Osy siiaqty «Dıni jäne ǧibadat oryndary» tızımındegı Abat-Baitaq kesenesıne qatysty: «Özımız Abat-Baitaq kesenesın HIV-XV ǧasyrlarǧa jatqyzamyz. Alaida Aqtöbedegı bırqatar zertteuşıler ony oǧyz-qimaq däuırıne aparady. Sol jaqtaǧy tarihşylar bır mämılege kelmei jatyr. Tektūrmas kesenesın men keşen dep ataimyn. Al köp jerde ol kesene bolyp atalyp jür. Negızı, kesene bertın salynǧan. Onyŋ jerasty üŋgırın, taǧy basqa nysandardy esepke alǧanda ony keşenge jatqyzu kerek» deidı Jambyl Artyqbaev.
«Saiasi, tarihi oqiǧalarǧa bailanysty qasiettı oryndar» qataryna «Taŋbaly tas» eskertkışınıŋ engızılgenın ǧalym öte dūrys sanaidy. «Osy eskertkış qarausyz qalǧan edı. Būl – qazaq bırlıgınıŋ simvoly. Äu basta oǧan 500 taŋba salynǧan» deidı tarihşy.
«Saiasi, tarihi oqiǧalarǧa bailanysty qasiettı oryndar» tızımıne Astanadaǧy «Otan qorǧauşylar», «Aşarşylyq qūrbandaryna eskertkış», «Astana-Bäiterek», «Qazaq elı» monumentterı men «Mäŋgılık El» saltanat qaqpasy engızıldı. Berık Äbdıǧaliūlynyŋ aituynşa, aldynda atalǧan eskertkışter el basyna kün tuǧan kezeŋderdı ūmytpau üşın, al keiıngılerı ūlttyq jaŋǧyrudyŋ simvoldary retınde qarastyrylyp otyr.
Tarih ǧylymdarynyŋ doktory, arheolog Zeinolla Samaşev hronologiiaǧa qatysty mäselede ärıptesın qoldady. «Maŋǧystaudaǧy Şaqpaq ata jerasty meşıtterı IH-H ǧasyrlarǧa säikes kelmeidı. Olar HIV ǧasyrda ǧana paida bolypty. Bız qazba jūmystaryn jürgızgende HIV ǧasyrdan tömenı joq ekenın anyqtadyq. Negızınen, būl eskertkışter Altyn Orda däuırınde salyndy. Sondyqtan keibır tarihi eskertkışterdıŋ atyn ǧana tızımge engızu kerek. «Taŋbaly tasty» alsaq, ol tolyq qalpyna keltıru jūmystaryn qajet etedı. Būl – öte maŋyzdy nysan» deidı ǧalym.
Būl mäselenı tüsındıre ketken Berık Äbdıǧaliūly būl bes jylǧa arnalǧan baǧdarlama ekenın, bastapqyda aldarynda «Qazaqstannyŋ jalpyūlttyq qasiettı oryndary» jobasyndaǧy nysandardy anyqtau maqsaty tūrǧanyn jetkızdı. «Menıŋşe, 100 nysanmen şektelmeimız. Būl jobaǧa bügıngı keŋestıŋ qorytyndysy boiynşa Ūlttyq komissiia saraptama jasap, bır-ekı ai kölemınde bekıtedı. Kelesı jyldary qosymşa zertteuler jürgızıledı. Jalpy, Qazaqstanda 1000-ǧa juyq qasiettı oryndar bar» degen ortalyq basşysy nazarǧa jalpyūlttyq maŋyzy bar 100 nysan men jergılıktı deŋgeidegı 500 nysan alynǧanyn, bes tomdyq ensiklopediia şyǧaru josparlanǧanyn aityp öttı.
Amanǧali
Qaljanov
