Euraziia keŋıstıgınıŋ erteŋı qandai?

Keşe Nazarbaev ortalyǧynda «Ülken Euraziia: teketıres nemese serıktestık» taqyrybynda «Astana klub» halyqaralyq pıkırtalas alaŋynyŋ üşınşı otyrysy öttı. Oǧan 27 elden alpystan astam ökıl qatysty. Chathem hauz erejesı (Chatham house Rules) boiynşa ötken jinalystyŋ qatysuşylary aldynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev söz söilep, jahandyq syn-tegeurınder men qauıp-qaterler turaly öz oiymen bölıstı.

Elımız soŋǧy jyldary jaulasqan taraptar arasynda bıtımgerşılık saiasatyn ūstanuǧa airyqşa män berıp, halyq­aralyq qauymdastyq aldynda bırşama bedel jinaǧany jasyryn emes. Taiau Şyǧys­taǧy şielenıs boiynşa ötıp jatqan Astana prosesı, Resei men Türkiia arasyndaǧy aǧa­iyngerşılık – sonyŋ jarqyn mysaly. Nazarbaev ortalyǧy men Tūŋǧyş Prezident qory janyndaǧy Älemdık ekonomika jäne saiasat institutynyŋ ūiymdastyruymen ötetın dästürlı halyqaralyq jiynǧa körnektı saiasatkerler, diplomattar men saiasattanuşylar, AQŞ, Qytai, Resei, Ündıstan, Europa elderı, Taiau Şyǧys, Ortalyq jäne Oŋtüstık Şyǧys Aziia elderınıŋ «aqyl-oi ortalyqtarynyŋ» jetekşı sarapşylary men ǧalymdary qatysady. Sondyqtan üşınşı märte ötkızılıp jatqan «Astana klub» pıkırtalas alaŋy da osyndai joǧary mänge ie.
Atap aitsaq, klubtyŋ būl jolǧy otyrysyna tūŋǧyş ret üş eldıŋ būrynǧy memleket basşylary – Abdulla Gül (Türkiia), Vaslav Klaus (Chehiia) jäne Danilo Tiurk (Sloveniia) qatysty. Al halyq­aralyq deŋgeidegı sarapşylar qatarynan geo­saiasi taldau jäne boljau boiynşa konsaltingtyq qyzmet körsetetın amerikalyq «Stratfor» kompaniia­synyŋ negızın qa­lau­şy Djordj Fridman, AQŞ halyqaralyq jäne strategiia­lyq zertteuler ortalyǧynyŋ jetekşı sarapşysy Edvard Liuttvak, BBC ar­nasyndaǧy saiasatkerlermen aşyq äŋgıme jürgızetın «Hard Talk» baǧdarlamasynyŋ jürgızuşısı Stiven Sakurdy atauǧa bolady.
Pıkırtalasqa qatysuşylar aldynda söz alǧan Prezident Nūrsūltan Nazarbaev Qazaqstan syrtqy saiasatta dialog, ymyra jäne teŋ dä­rejelı ärıptestıkke män beretının airyqşa atap öttı. «Bız ǧalamdyq mäselelerdı şeşude älemdık qauymdastyqty bırıguge, tözımtaldyqqa şaqyr­ǧymyz keledı. Mūny Siriia şielenısı bo­iynşa bıtımgerşılıkten, iadrolyq qaruǧa qarsy bas­tamamyzdan, mädenietter arasyndaǧy dia­logqa qosqan ülesımızden jäne äleumettık-ekonomikalyq mäselelerge ün qosuymyzdan baiqauǧa bolady» dedı Elbasy. Būl tūrǧydan alǧanda, elımızdıŋ 2017-2018 jyldarǧa BŪŪ-nyŋ Qauıpsızdık keŋesıne uaqytşa müşe bolyp sailanuy arqasynda halyqaralyq qatynastardaǧy «tektonikalyq özgerısterdı» jaqynnan baǧamdauǧa septıgın tigızdı.

Alaida Batys-Şyǧys arasyndaǧy geosaiasi, ekonomikalyq, eŋ soraqysy, ideologiialyq qarama-qaişylyqtardyŋ ūlǧaiuy älem­dık damu arhitekturasyna kädımgıdei terıs äserın tigızude. «Äsırese, damyǧan elder men damuşy elder ara­syndaǧy aiyrmaşylyq halyqaralyq terrorizm men ekstremizmnıŋ tuyndauyna äkep soǧuda. Qazırgı aimaqtyq jäne halyqaralyq qauıpsızdık şaralary aumaly-tökpelı jaǧdaiǧa beiımdele almai otyr» dep atap öttı Nūrsūltan Äbışūly.
Jiyn barysynda Prezident älem betpe-bet kelıp otyrǧan bırşama syn-qaterlerge tereŋırek toqtala kettı. Atap aitsaq, baqylau şegınen şyǧyp ketken jahandyq migrasiia, damuşy elder men damyǧan elder arasyndaǧy demografiialyq tepe-teŋdıktıŋ bolmauy, Korei tübegındegı jaǧdai, auqymy men zardaby jaǧynan Üşınşı düniejüzılık soǧysqa barabar dep baǧalauǧa bolatyn tolassyz teraktıler men qaruly qaqtyǧystar, alpauyt elderdıŋ qaruly küşter biudjetınıŋ ūlǧaityluy, su tapşylyǧy kün tärtıbındegı küiıp tūrǧan mäseleler qataryna jatady. Prezident airyqşa toqtalyp ötken syn-qaterler arasynda «sanksiia soǧysynyŋ» saldary da aityldy. «Älemdık ekonomikalyq jäne tehnologiialyq keŋıstıkte bölınıs paida boluda. Bäsekeles ekonomikalyq ortalyqtardyŋ maŋaiynda jaŋa sauda jüiesınıŋ qalyptasyp jatqanyn körıp otyrmyz. Būl DSŪ rölınıŋ tömendep, proteksionizmnıŋ küşeiuıne äkep soǧuy mümkın. Saiasi qysym jasau maqsatynda ekonomikaǧa kedergı keltırıp otyrǧan «sanksiia soǧysy» halyqaralyq sauda men ädıl bäsekelestıkke qauıp töndırıp otyr» dedı Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev. Osynyŋ bärı «Astana klub» sekıldı jabyq formatta ötetın, saiasatkerler men sarapşylar aşyq pıkırtalasqa tüsıp, baǧdar anyqtap alatyn alaŋnyŋ auadai qajettılıgın bıldıredı.
Jalpy alǧanda, klub qatysuşylary aldaǧy on jyldyqta Euraziia qūrlyǧynyŋ damuyndaǧy negızgı baǧyttar men ürdısterdı keŋınen talqyǧa salady. Mysaly, klubtyŋ būl jolǧy otyrysynyŋ «EO – Ülken Euraziia: serıktestık pen damu vektorlary» atty paneldık sessiiasy barysynda «Brekzit jäne Europadaǧy populizmnıŋ ösuı – Euraziia üşın saldary qandai?», «Europa men Euraziia arasyndaǧy Türkiia: taŋdau jasau mümkın be?», «10 jyldan keiıngı Euroodaq pen Euraziia: jaŋa älem qūrylysynyŋ syzbasy» sekıldı süiektı taqyryptar qauzaldy.
Chathem Hauz formatynda ötetın mūndai jiyndardyŋ erekşelıgı – aitylǧan mäseleler syrtqa şyqpaidy, iaǧni anonimdılık saqtalady. Sonyŋ arqasynda taraptar şynaiy ärı käsıbi sūhbat qūruǧa mümkındık alady. Sondyqtan «Astana klub» otyrysynyŋ jai-japsary būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ da nazarynan tys qaldy.

Ädılbek JAPAQ