Polşa ūlt-azattyq köterılısıne qatysuşy, poliak revoliusionerı Adolf Iаnuşkevich 1843-1848 jyldary Qazaq dalasynda aidauda boldy. Adolf 1843 jyly mausymdaǧy alǧaşqy saparynan bastap dalaǧa qatty qūmartady. Mūndai saparlarǧa ol jiı-jiı şyǧyp tūrady.
1846 jyly general Vişnevskii basqarǧan ekspedisiia qūramyna enıp, Ombydan şyǧandap, qazaq dalasyna keledı. Terıskeiden küngeige deiın jürıp ötken ol qazaq dalasynyŋ kındık jūrty Qaraötkel ekenın qapysyz tanydy.
1848 jyly 31 mamyr künı ınısıne Aiagözden joldaǧan hatynda ol aldymen Aiagöz şahary turaly aita kelıp, «Aqmola, mäselen, bükıl qazaq dalasynyŋ bolaşaq astanasy» dep tūjyrym jasaidy. «Osy dalada ǧana, şamasy, Soltüstık Amerika Qūrama Ştattaryndaǧydai qūbylysty baiqauǧa bolar. Halqy tym köbeiıp ketken eskı Europaǧa beitanys būl qūbylys – jaŋa eldı mekenderdıŋ tuuy nemese jerdı jaryp şyǧa-şyǧa keletın saŋyrauqūlaqtar tärızdı jypyrlap ösuı. Aqtau, Atbasar, Kökpektı, Qūsmūryn – osynyŋ bärı menıŋ köz aldymda tuyp-ösken mekender» dep jazady A.Iаnuşkevich.
Äigılı orys saiahatşysy, etnograf, folklorist jäne publisist Grigorii Nikolaevich Potanin (1835-1920) – qazaq halqynyŋ ülken dosy. Ūlt tarihy men mädenietıne ölşeusız üles qosqan Potaninnıŋ atasy İlia Abylai hanmen hat alysyp tūrǧan ırı mal saudagerı bolatyn. Al äkesı Nikolai geografiiany, äskeri tarih pen ışkı saiasatty erekşe bıletın sauatty adam eken. Ol Şyŋǧys Uälihanovpen tamyr bolsa, Grigorii men Şoqannyŋ dostyǧy aŋyzǧa ainaldy.
«Qazaqty autonomia qylsaq, Qaraötkel Alaştyŋ ortasy, sonda universitet salyp, qazaqtyŋ ūlyn, qyzyn oqytsaq, «Qozy-Körpeş – Baiandy» şyǧarǧan, Şoqan, Abai, Aqymet, Mırjaqypty tapqan qazaqtyŋ kım ekenın europa sonda bıler-au» deitın G.Potanindı Alaş arystary qatty qūrmettegen.
Alaş arystary ardaq tūtqan G.Potaninnıŋ Aqmolanyŋ keleşegı jaily sūŋǧyla pıkırın Alaşorda kösemı Älihan Bökeihan aitty dep adasyp jürgender köp. Anyǧynda būl sözdı Potanin aitty dep Ä.Bökeihan özınıŋ «Grigorii Nikolaevich Potanin» atty maqalasynda jazyp qaldyrǧan bolatyn. Demek, Aqmola qalasynyŋ bolaşaq astana bolatynyn quattaǧan oi Ä.Bökeihannyŋ kökıregınde de sairap jatqan.
1920 jyldardaǧy respublika astanasyn Orynbordan qalyŋ qazaq elı ışıne köşıruge qatysty qyzu aitys-tartystarda Älihan Bökeihan bastaǧan Alaş ziialylarynyŋ oi-pıkırınen keiın Smaǧūl Säduaqasov, Ä.Baidıldin sekıldı qairatkerler «būrynǧy Aqmola qalasy elordasy bolsa eken» dep ūsynystar jasap, qoldaǧan.
Ǧūlama ǧalym Qanyş Sätbaevtyŋ ūlt tarihyndaǧy orny airyqşa. Onyŋ negızgı ǧylymi eŋbekterı kentasty kender geologiiasy men Qazaqstannyŋ mineraldy resurstaryna arnalǧan. Jezqazǧan kenın zertteu jäne Ūlytau, Saryarqanyŋ metallogendık jäne boljam kartasyn jasauda ölşeusız eŋbek sıŋırdı. Eŋ ǧajaby, ǧalym Aqmola qalasyn bolaşaq astana retınde körgısı keletının aitqan eken.
1946 jyly Qazaq KSR Ǧylym akademiiasyn qūrǧannan keiın onyŋ köşpelı sessiiasyn 1948 jyly Qaraǧandyda ötkızedı. Onda ol Alaş arysy Ä.Bökeihannan keiın qazaq elınıŋ astanasyn respublikamyzdyŋ ortalyǧyna köşıru turaly alǧaş ret ülken mınberden ūsynys jasaǧan. Ūlt ziialylarynyŋ bolaşaq astana jaily oilary osylai ündesıp otyrǧanyn baiqaimyz.
Qazaqtyŋ klassik jazuşysy Oralhan Bökei «Qazaq ädebietı» gazetıne 1992 jyly 17 şıldede «Prezidenttıŋ bır aptasy» essesın jariialaidy. Almaty – Aqmola – Mäskeu – Helsinki – Almaty baǧytynda jürıp qaitqan jolsapar jazbasynda Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ el bolaşaǧy, qoǧam taǧdyry jäne Qazaqstannyŋ halyqaralyq bedelı jaily qyzyqty derekter beredı. Aqmolanyŋ kielı jerlerıne täu etu, taǧdyrly tūlǧalary turasynda el basşysynyŋ bılımdılıgıne qairan qalǧan jazuşy «Ülken sapar Aqmoladan bastaldy. Köŋılıme tüigenım: aldaǧy halyqaralyq ülken kezdesulerge barar jolynda Prezident aruaqty jer Saryarqaǧa arnaiy būrylyp, atajūrtqa täu etkenı, batyrlar bas qosqan jerge tabanyn tigızıp, ruhani quat, medet alǧany edı» dep tolǧanady. Astarǧa toly, işarasy mol tanymdyq materialdyŋ soŋy «Osy jetı künde Prezident Nūrsūltan Nazarbaev jer şarynyŋ jartysyn aralap şyqty deuge bolady. Qai jerge barsaq ta sol jerden Qazaqstannyŋ kün arqalap salynǧan qyran qūsy bar kök tuyn kördık. Qūdai-au, bızdı de älem tani bastaǧan, älem moiyndai bastaǧan, egemendı el boldyq-au, ūzaǧynan süiındırsın dep tıledık» dep aiaqtalady.
1992 jylǧy 18 qyrküiekte O.Bökei basqaratyn «Qazaq ädebietınde» «Astanany Aqmolaǧa köşırsek» atty bas taqyryppen ülken maqalanyŋ jariialanuy jazuşynyŋ Aqmolanyŋ astana bolatynyna sengen qapysyz köŋılın bıldıredı.
Zaŋǧar KÄRIMHAN,
alaştanuşy
