«Sol jyldary Astanany köşırudı men memlekettık tūrǧydan emes, qūrylysşy retınde ǧana paiymdai aldym. Bügınde būl ūly ideianyŋ jüz myŋdaǧan adamdardyŋ ekınşı tynysyn aşqanyn, eldı jaŋa bır kökjiekke kötergenın tamsana aityp jürmız. Ol da ras, degenmen, elordasyn köşıruge täuekeldıkke bel buǧan, Prezidenttıŋ Qazaqstan tarihynyŋ betterıne ne jeŋısın ne jeŋılısın jazatyn nysanaly sät ekenın jaqsy sezıne bıldım».
Osyndai syndarly kezeŋde Elbasynyŋ janynan tabylǧan, Joǧarǧy jäne ortalyq organdardy Aqmola qalasyna köşıru jönındegı Memlekettık komissiianyŋ töraǧasy, odan keiıngı jyldary jaŋa astana äkımınıŋ bırınşı orynbasary bolǧan Farit Habibrahmanūly bügınde «Qazaqstan temır joly» Ūlttyq kompaniiasy» AQ prezidentınıŋ keŋesşısı qyzmetın atqarady. Jiyrma jyldy artqa tastaǧan jas qalanyŋ alǧaşqy kırpışterın qalaǧan, elordasyn qalyptastyru kezeŋınıŋ bastauynda tūrǧan tanymal tūlǧamen sūhbatymyzda sol künderdıŋ şejıresın qalpyna keltıruge tyrystyq.
– 90 jyldary Qazaq KSR Memlekettık qūrylys komitetınıŋ töraǧasy, odan keiıngı qaita qūrulardan keiın, «Kazahstanstroi» memlekettık-aksionerlık konsernınıŋ prezidentı, Qazaqstan Respublikasynyŋ Qūrylys, tūrǧyn üi jäne aumaqtarda qūrylys salu ministrınıŋ bırınşı orynbasary mındetın atqardyŋyz. Prezident Nūrsūltan Nazarbaevpen tanystyǧyŋyz sol kezden bastaldy ma?
– Qazaq KSR Memlekettık qūrylys komitetınıŋ töraǧasy lauazymyn Ortalyq komitettıŋ basşysy bekıtedı. Bırınşı hatşy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev bolatyn. Onyŋ aldynda 80-jyldary bolu kerek, «Kökşetauqūrylysta» basşy bolyp jürgende qyzmet babymen ärekıdık kezdeskenımız bar. Keiınnen Ükımet müşesı retınde ıs-saparlarda bırge bolyp, jaqyn tanysuym 90-jyldarǧa tūspa-tūs keledı. Odan keiıngı kezeŋde tyǧyz bailanysta boldym dese bolady. Oǧan sebep Joǧarǧy jäne ortalyq organdardy Aqmola qalasyna köşıru jönındegı Memlekettık komissiianyŋ töraǧasy qyzmetım edı.
Memlekettık komissiia tıkelei Prezidentke baǧynatyn ştab. Ol Prezident apparatyn da, Ükımettı de auystyrǧan joq, bıraq, solardyŋ ortasynda jürıp, bailanystyruşy, şoǧyrlandyruşy mındetın atqardy. Onyŋ apparatynda menıŋ özımnen bastap otyz adam, müşelerı barlyq ministrlıkter men vedomstvonyŋ basşylarynan tūrdy. Būlar memlekettı basqaruşy aldyŋǧy buyn bolatyn. Aiyna bır nemese şūǧyl jaǧdaida ekı ret jinalamyz. Nūrsūltan Äbışūlyna da aiyna ekı märte esep berıp otyrdym. Astanany Aqmolaǧa köşıruge memlekettıŋ barlyq deŋgeidegı atqaruşy organdary tolyq tartyldy. Negızgı salmaq Aqmola oblysyna tüstı.
Komissiianyŋ mındetı strategiialyq nätijege qol jetkızu boldy. Būl üşın qai ministrlık aldymen köşıp keluı kerek, köşıp keletın qyzmetkerlerdıŋ paiyzdyq mölşerı qandai bolady? Qai ministrlıkter men vedomstvolar aldymen keluı kerek? Tıptı, mūndaǧy mümkındıkterdıŋ şekteulıgınen ministrlıkterdı jaqyn ornalasqan oblys ortalyqtaryna bölıp qonystandyru siiaqty ūsynystar da boldy. Mysaly, bır ministrlık – Qaraǧandyda, endı bırı Pavlodarda degendei. Nätijesınde ministrlıkterdıŋ ortalyq äkımşılıgı Aqmolaǧa köşırılıp, negızgı qūramy Almatyda qaldy. Qyzmetkerlerge kvota bölındı. Jūmysşylardyŋ keibır sanatyn jergılıktı tūrǧyndardyŋ esebınen qamtityn boldyq. Sonymen memlekettık qyzmetşılerdıŋ alǧaşqy tolqynyn qarsy aldyq. Şamamen 3600-ge juyq adam. Olardyŋ jūmys ısteitın keŋselerın, tūrǧyn jailaryn şeşu mındetı tūrdy. Keibır ministrlıkter özderıne qarasty rezervterın ıske qosyp, kürdelı mäselenı jyldam şeşuge atsalysty. İnvestorlar tartylyp, Astana qory qūryldy. Alǧaşqy jyldary Almaty qūrylysşylary, türık qūrylysşylary belsene aralasyp, memleket esebınen alǧaşqy tūrǧyn üi keşenderı paidalanuǧa berıldı.
– Astana Almatydan Aqmolaǧa köşırıldı. Prezident äkımşılıgı, Parlament, Ükımet jaŋa jerde jūmysyn bastap kettı. Sızdıŋ odan keiıngı qyzmetıŋız qai salaǧa auysty?
– Oblys ortalyǧy Kökşetauǧa auysyp, Aqmolanyŋ jaŋa astana bolatynyna eşkımnıŋ küdıgı qalmady. Endı elordasynyŋ ırgetasyn qalau mındetı tūrdy. Būl kezde qala äkımı Ädılbek Jaqsybekov bolsa, onyŋ bırınşı orynbasary bolyp men taǧaiyndaldym. Arnaiy konkurs jariialanyp, onyŋ şeşımımen säuletşı Serık Rüstembekovtıŋ jobasy maqūldanyp, jaŋa qala sol jaǧalauda bas köteretın boldy. Keler jyldary belgılı japon säuletşısı Kisio Kurokava öz ūsynysymen kelıp, Serık Rüstembekovtıŋ jobasyn negızge ala otyryp, qalanyŋ bas josparyna özındık qoltaŋbasyn qaldyrdy.
Aita ketu kerek, alǧaşqy joba keŋestık tūrǧyda qalyptasqan qala salu jobasyn eske tüsıretın edı. Japon säuletşısı ony halyqaralyq zamanaui qalalardyŋ deŋgeiıne jetkızıp, bıraz özgerıster engızdı. Köpırler, qala ortalyǧy, kölık joldary jaŋaşa belgılendı.
Degenmen, Kurokava jobasy da mäŋgılık emes. Jalpy, kez kelgen joba ärı ketkende 10-15 jyldy qamtidy. Keŋes kezınde būl 30 jylǧa bekıtıletın. Alaida ony qaita qarau – zaŋdy närse. Osy jyldar ışınde qala özgerıp, joba da qaita öŋdeledı. Ol da tırı organizm siiaqty. Qalanyŋ da öz qajettılıkterı bar, tūrǧyndardyŋ sany artqan saiyn sūranysqa qarai tolyqtyrylyp otyruy kerek. Bastapqy joba boiynşa 800 myŋ tūrǧyny bolatyn qala dep oilastyrdy. 2030 jyldary osynşama qala tūrǧyndary bolady dep jobalandy.
Kelesı mäsele qalanyŋ infraqūrylymy edı. Ol degenımız – üilerdı jylytu, sumen qamtamasyz etu, elektr energiiasyn jetkızu. Alǧaş köşıp kelgende qaladaǧy JEO şeşılmegen problemalary boldy. Sol kezde jaŋa üilerdı jergılıktı jylytu qazandyǧymen saldy. Ol kezde dizel janar maiynyŋ baǧasy arzan bolatyn. Şetelden arnaiy qazandyqty alyp kelıp, jaŋa ǧimarattardy jylytudyŋ mäselesın şeşkendei boldyq. Alaida köptep salyna bastaǧan üilerdı jylytu üşın jylu energiia ortalyǧynsyz bolmaityn edı. Qoldaǧy bar ortalyqtardy kürdelı jöndeuden ötkızıp, qazandyqtardy jöndep, soŋǧy tört-bes jyldyŋ kölemınde jaŋasyn salǧanǧa deiın jylytu mäselesın şeşıp keldı.
Tūrǧyndary kün sanap ösıp kele jatqan ülken qalanyŋ taǧy bır kürdelı mäselesı – su. Jaŋa astananyŋ strategiialyq maŋyzdylyǧyna säikes, qalany qamtamasyz etetın sudyŋ ekı qainar közı boluy tiıs. Sol jyldary köp jyldan berı bolmaǧan qūrǧaqşylyq oryn alyp, Viacheslavka su qorynda (qazırgı Astana su qoimasy) tiıstı su kölemın jinaqtai almady. Demek, jauyn-şaşynsyz jyldary kelesı köktemge deiın sudyŋ qory jetpei qalu qaterı boldy. Būl kürdelı mäselenı Ertıs – Qaraǧandy kanalynan su jetkızu arqyly şeşımın taptyq. Būl Viacheslav su qoimasynda mölşerlı su qory jinalmasa, şūǧyl türde ıske qosyluy tiıs qosymşa su közı. Elektr jelısı de qosymşa stansalar salu arqyly bırşama jolǧa qoiyldy.
– Auqymdy jobany bırlese jüzege asyrǧan üzeŋgıles ärıptesterıŋız turaly ne aitasyz?
– Ädılbek Jaqsybekov, Nūrlan Nyǧmatullin, Asqar Mamin, Tölegen Mūhamedjanov sekıldı qoǧam qairatkerlerımen bırlese jürıp, qyzmet ettık.
Bärımız ortaq jūmysty atqaryp, eŋ bastysy, onyŋ jaqsy nätijesıne jetuge ūmtyldyq. Osy üşın bır-bırımızdı kerek jerınde qoldap, jūmyla bıldık.
Olar menen köp jas kışı bolatyn, sol sebeptı «şal» deitın. Ol kez «jastardyŋ» uaqyty bolatyn. Menıŋ de täjıribem bolǧanymen, ol ötken zamannyŋ adamynyŋ, ketıp bara jatqan jüienıŋ täjıribesı edı. Olar jaŋa däuırdıŋ tynysyn däl bılıp, aldy biznestıŋ ystyq-suyǧynan ötken jandar edı. Ol kezde 56 jastamyn, qalyptasyp qalǧan şaǧym. Ärıptesterımnıŋ közqarastary, jıgerı, dünietanymy ömırge basqaşa qarauǧa yqpal ettı. Men de olardyŋ oiyna tamyzyq bolatyn jaittardy jetkıze bıldım dep oilaimyn. Jasyratyny joq, sol jyldardaǧy basşylyq qūramy öte myqty boldy.
Bos jatqan dalaǧa jan bıtırıp, tırlıktıŋ körıgın qyzdyrudyŋ quanyşyn sezıne bılu de erekşe. Bügıngı künnıŋ mınberınen alǧanda tatymaityndai bolyp körınuı mümkın. Bıraq bır qarys jerge jol töselse, şaǧyn ashana aşylsa da quanatynbyz. Eŋbegımızdıŋ naqty jemısı de – osy. Ol kezde basqa mümkındıkterdıŋ uaqyty edı. Jäne uaqyt talaby da müldem basqaşa bolatyn. Sol jaǧalauda bır üi köterılıp, tıptı şaǧyn kafe aşylsa da prezident kelıp lentasyn qiiatyn. Būl ülken oqiǧa edı. Alǧaş ret 60 şaqyrymdyq su qūbyryn jürgızdık. Būl sol kezdegı jaǧdaiymyzben salystyrǧanda biık qamaldy alǧanmen bırdei edı.
– Astananyŋ 20 jyldyǧy qarsaŋynda köptegen pıkırler aitylyp qalady. Sonyŋ bırınde osynşama küştı bälkım teŋdei bölıp, barlyq öŋırlerdıŋ damuyna salǧanda qalai bolar edı deitınder de bar. Sız qalai oilaisyz?
– Soŋǧy jyldardaǧy derekterge süiensek, Astana qala damuynyŋ körsetkışıne, ozyq ülgısıne ainalyp otyr. Özge öŋırler de bas qalamen iyq tıresıp, damyp keledı.
Odan basqa, mäselege ūlttyq közqaraspen qaralyq. Menıŋ tuǧan jerım Petropavlda qazaqtardyŋ sany bar-joǧy 7 paiyzdy qūraityn. Al oŋtüstıkte özge ūlttardyŋ körsetkışı ärı ketse, 7 paiyz şyǧar. Bırtūtas el dep aituǧa kümändı. Osyndai problema Ukrainada oryn alyp, onyŋ soŋy nege jetkızgenın körıp otyrmyz. Astanany köşıruge sebep bolǧan närse bırtūtastyqqa qol jetkızu boldy desem qatelespespın. Soltüstık öŋırge, Arqaǧa memleket qūruşy halyq keldı, būl ürdıstı älı de jalǧastyra beru kerek.
Soltüstıkte özderın jaqsy sezınıp, tez qonystanuy üşın ekı qolyna jūmys tauyp, bankterden tiımdı nesie berıp, öz ısterın damytuǧa jol aşudy qarastyrǧan jön. Sonda ǧana Petropavlda qazaqtar 7 paiyz emes, 77 paiyz bolady. Ūlt qūrauşy halyq öz jerınde san jaǧynan asyp tüspese, būl keŋ-baitaq qazaq jerı üşın öte qauıptı. Būl rette, eldıŋ ırgesın bekıtken Elbasynyŋ köregendıgın aitpai ketuge bolmas.
1994 jyldy eske alyŋyzşy. Ol kezde jer men köktıŋ ortasynda salbyrap qalǧandai jaǧdai boldy. Nazarbaev Qazaq KSR Joǧarǧy keŋesınde būl ūsynysty aitqanda, qoldaǧandar kemde-kem. Elestetıp körıŋızşı, būl joba ıske aspai qalǧanda ne bolatyn edı? Ol kezde jalǧyz Nazarbaev kınälı der edık. «Aityp edık qoi» dep kısımsıgenderdıŋ qatary köbeier edı. Endı 20 jyl ötkende bıtken ıstıŋ şuaǧyna jylynyp, bız osylai bolaryn bılıp edık dep Elbasyna jaǧynǧandar köbeiıp, sızdı qoldap edık deitınder de şyǧady. Osylardyŋ denı kezınde bırınşı bolyp, aiaqtan şaldy.
– Özıŋız osyndai qala bolatynyna sendıŋız be?
– Sol jyldary Astanany köşırudı men memlekettık tūrǧydan emes, qūrylysşy retınde ǧana paiymdai aldym. Bügınde būl ūly ideianyŋ jüz myŋdaǧan adamdardyŋ ekınşı tynysyn aşqanyn, eldı jaŋa bır kökjiekke kötergenın tamsana aityp jürmız. Ol da ras, degenmen, jiyrma jyldan asa uaqyttyŋ bederınde elordasyn köşıruge täuekeldıkke bel buǧan, Prezidenttıŋ Qazaqstan tarihynyŋ betterıne ne jeŋısın, ne jeŋılısın jazatyn nysanaly sät ekenın jaqsy sezıne bıldım. Eŋ bastysy, ideia jüzege asyryldy. Astana bügınde eldıŋ barometrıne ainalyp otyr.
– 20 jyl qala ǧūmyry üşın közdı aşyp-jūmǧandai. Osy jylda şahar tūrǧyzu täjıribesın jinadyq. Sonda da aldaǧy uaqytta qarastyratyn, eskeretın jaittar jeterlık bolar?
– Qalanyŋ tırşılıgı tolastamaidy. Ösıp-örkendeuı üşın älı talai jūmystardy atqaru kerek. Köşelerdegı keptelısterdı joiu üşın qoǧamdyq kölık qyzmetın damytu, Taldyköldı tazartu da – bügıngı qala basşylarynyŋ basty mındetı. Al qala qūrylysy täjıribesınde öz tüigenım bar. Tūrǧyn üi, munisipaldyq üilerdı saludy memleket qamtamasyz etse de, jeke qūrylysşylardyŋ qolynan ötedı. Ol zamanda ortalyqtandyrylǧan basqaruşy bolǧannan keiın qūrylys sapasy onyŋ jobaǧa säikes belgılı standarttarǧa sai salynuyn qatal qadaǧalauşy edı.
Memlekettıŋ azyq-tülık qauıpsızdıgı, kölık qauıpsızdıgı degendei maŋyzdy ūǧymdar bar. Sol siiaqty qūrylys salasynda da özımızdı özımız qamtamasyz etıp, eşkımnıŋ qolyna qarap qalmaityndai jaǧdaiymyzdy oilauymyz kerek. Keŋes zamanynyŋ adamy retınde taǧy da bılgenımmen bölıseiın. Būryndary halyq şaruaşylyǧyna qajettı tauarlar topqa böletın. Asa maŋyzdy bölıgındegı zattardy öz elımızde köptep şyǧaryp, keŋ tarauyna küş salatyn. Halyqtyŋ sanauly toby ǧana qoldanylatyn sirek zattardy şetelden alyp keluge qarsylyq bolmaityn.
Qūrylysta da asa qajettı, onsyz bıtpeitın närselerdı, sement, kırpış, qūbyrlar, armatura, tıptı şege-kürekke deiın özımızden şyǧuy kerek. Odan bölek, boiau men taǧy basqasyn qalaǧan jerden satyp aluǧa bolar edı. Onsyz da jeldetkış jelısı, jylytu jüiesı, liftıler şetelden satyp alynyp, milliardtalǧan qarajat şeteldık öndıruşılerge ketıp jatyr.
Osydan 20 jyl būryn, joqtan bar jasap, şeteldık kompaniialardan kerek-jaraqty jetkızıp, qala qūrylysyn toqtatpaǧandarǧa alǧysty boldyq. Alaida jyldar öte kele, ortadaǧy deldaldar ırılenıp, öz elımızde tym bolmasa, şege men kürektı şyǧaruǧa müddelı emestıgın baiqadyq. Olar ekı ortada jürgen «şelnoktar» emes, olardyŋ qoly ūzyn. Jıptı tarta berseŋ, bilıkke de jetıp jyǧylady. Būl mäŋgılıkke ketpeuı kerek. Ony qaita qarauǧa memleket saiasaty men erkı kerek. Endıgı jerde, şeteldık tauarlardyŋ basymdyǧyna tosqauyl qoiyp, özımızdıŋ öndırıstı damytuǧa küş salyp, ony jolǧa qoiatyn memleket saiasaty saltanat qūrsa jaqsy bolady. Ükımet importqa täueldıgımızden aryluǧa müddelı bolsa köş tüzeler edı.
– Osynyŋ saldary dep oilamaisyz ba, qazırgı qūrylys sapasy syn kötermeidı. Äsırese, biudjettık üilerdıŋ jaǧdaiy qynjyltady? Mümkın özıŋız aitqan qūrylysty ortalyqtandyrylǧan basqaru jüiesıne qaitadan alyp kelu kerek bolar?
– Memlekettıŋ qatysy mındettı türde bolǧany dūrys. Orysşa aitqanda, «otpustit na volnye hleba» degen ūǧym bar. Bızdıŋ jaǧdaida būnyŋ tiımsız ekenıne közımız jetıp otyr. Memleketımızdıŋ ekonomikasy ötpelı kezeŋde tūrǧanda etek-jeŋımızdı jinap alǧanymyz dūrys. Retteu, qadaǧalau – qajettılık.
Ärine, būl ıstıŋ basynda memlekettık organ tūruy kerek. Ondai organdy ministrlıktıŋ qūramyndaǧy qūrylys komitetı tyndyrady dep oilamaimyn. Ukraina halqy sanynan alǧanda bızden ekı jarym ese ülken. Olar tūrǧyn üidı 6-7 million şarşy metr kölemınde tūrǧyzsa, bız 18 million halyqpen 10-11 million şarşy metr qūrylys salyp jatyrmyz. Olardyŋ halqy sanynan ekı ese az bolsaq ta, olardan artyq qūrylysty qyzdyryp jatyrmyz. Olarda ministrlık bar. Biudjetı Almatydan da az Qyrǧyzstanda ministrlık bar. Menıŋ oiymşa, qūrylys mäselesıne kelgende memleket tarapynan laiyqty köŋıl bölınıp, qolǧa alyp otyrmaǧan siiaqtymyz. Komitet deŋgeiınde bolsa, onda komitet sol auqymda ǧana mäselelerdı şeşuge erkı bar. Odan joǧary qūrylym qūrylsa, onda şyǧar belesı de biıgırek bolar edı.
– Qūrylys salasynda tūraqty damu dinamikasymen qatar köleŋkelı tūstary da bar deisız ǧoi.
– Osy aralyqta qūrylys salasynyŋ importymen ǧana ainalysatyn bır jüie paida boldy. Bır Astanada liftılerdıŋ jüzdegen türlerı bar. Eskalatorlar, jeldetkışerdıŋ ışkı syrtqy jelılerı, qūbyrlar, injenerlık jelılerı şetten kelıp jatyr. Osylardy şyǧaratyn öz jerımızde zauyt aşaiyq desek, olar öre türegeledı. Olarǧa şetten alyp kelgenı tiımdı.
Ärine, oŋai emes. Eşkım jaŋa tehnologiiasyn, erteŋgı künıne daiyndaǧan önımın bızge satpaidy. Eskısıne qolymyzdy jetkızıp, ony ornatyp, ony ıske qosyp, jemısın jeimız degenge deiın bıraz uaqyt ötedı. Ol kezde tehnologiia da özgerıp ketuı de äbden yqtimal. Sondyqtan da jaŋanyŋ ızınen quuşy bolyp qaluymyz äbden mümkın. Ekınşı jaǧynan otandyq käsıpkerlerdı qoldaimyz dep ortan qol dünielerge telınıp qalamyz. Ondai da qater joq emes.
Qoryta aitqanda, Astana qūrylysy jaŋa mümkındıkter aşyp, jaŋa joldy nūsqady. Osy täjıribeden elge tiımdı baǧytymyzdy anyqtauǧa mol mümkındık bar.
Sūhbattasqan
Aigül UAISOVA
