Soŋǧy jyldary fizika pänıne, onyŋ ışınde sabaq josparyna qūndylyqty qalai kırıktıru kerek ekenın qarastyryp jürmız. Būǧan basty sebep – pedagogtardyŋ sabaq josparyn qūrǧan kezde qūndylyqty tüsınbeuı, tiımdı engıze almauy.
Sabaq josparyna qūndylyq kırıktırer tūsyna «Mädeni mūra», «Jetı qazyna», «Altyn adam» dep jazyp, onyŋ mazmūnyna, män-maǧynasyna tereŋırek boilamaitynyn, tıptı ne üşın alǧanyn da bılmeitınder bar. «Köre-köre kösem» bolyp, osy olqylyqtyŋ ornyn toltyrudy maqsat etıp, «Abai qūndylyqtary negızınde oqytu jäne tärbieleu» jobasy aiasynda bırşama ızdengen edık. Endı osy ılkımdı ızdenıstıŋ nätijesı retınde bır-ekeuın ūsynǧandy jön kördık.
Fizika pänınde qiyn da qyzyqty taqyryptyŋ bırı – atom iadrosy. Sonyŋ ışınde 11-synyptyŋ oqu baǧdarlamasyna engen «Atom iadrosy. Iаdrodaǧy uklondardyŋ bailanysu energiiasy» atty taqyrypty qarastyraiyq.
Atom iadrosy – neitrondar men protondardyŋ jiyntyǧy. Oŋ zariadtalǧan protondardy ūstaityn iadrolyq küşı bar. Iаdrolyq energiiany quatty energiia deuge bolady. Öitkenı onda atom quaty bar. Mūny zerttegen ǧalymdardyŋ qatary köp, alaida negızgılerı retınde A.Einştein, Rezenford, Chedvig, N.Bor syndy ǧalymdardy erekşe atap körsetuge bolady.
Endı osyny oquşylarǧa tüsındıru barysynda Abai qūndylyǧyn qalai kırıktıremız desek, bız Abai Qūnanbaiūly men Sergei äkei arasyndaǧy sūraq-jauapty negız etıp aldyq. Abai men missioner arasyndaǧy dauly mäsele HIH ǧasyrdyŋ II jartysynda oryn aldy. Missioner qazaq dalasyndaǧy, äsırese Semei öŋırındegı meşıtterdı jauyp, «menıŋ sūraǧyma jauap bere alsa ǧana aşamyn» degende qalyŋ el ortaǧa Abaidy şyǧarady. Sol kezdegı missioner bırınşı sūraǧyn: «Qūdai qahar qylsa bar halyqty tarynyŋ qauyzyna syiǧyzady. Osy aqylǧa syia ma?» dep bastapty. Sonda Abai: «Syiady. Oǧan misal adam dalaǧa şyǧyp közın jan-jaqqa salsa, barlyǧyn köredı. Ärine, sonyŋ bärın körgen – közdıŋ tittei bır janary. Mahlūq közınıŋ janary sonşalyq närsenı qamtuǧa jaraǧanda Qūdai qahary bar närsenı körgen janardan qalai» dep jauap bergen eken. Köz ışındegı kışkentai ǧana qaraşyq arqyly bükıl älemdı köre alatynymyzdy aityp, missionerdı sözden jeŋedı. Bükıl älemdı qaraşyqqa syiǧyzuǧa bolatyny arqyly halyq ta tarynyŋ qauyzyna syiatynyn aitady. Al fizikamen bailanystyrar bolsaq, kışkentai ǧana atom iadrosynyŋ ışınde jer şaryn jermen-jeksen eter alpauyt küş bar. Iаǧni älemnıŋ astan-kestenın şyǧaratyn alapat quat tarynyŋ qauyzyndai ǧana iadronyŋ ışınde jatyr.
Endı bız taqyrybymyzdy tüsındırıp, ärı oǧan Abai qūndylyǧy negızınde bailanystyrǧan soŋ, tūlǧatanu boiynşa da toqtalamyz. Mäselen, A.Einştein iadronyŋ bailanysu energiiasyn aşqanyn, Rezenford atomnyŋ planetarlyq modelın jasaǧanyn, N.Bor elektrondardyŋ qozǧalys orbitasyn jazǧanyn aityp ötemız. Osynyŋ bärın közdıŋ qaraşyǧymen-aq salystyryp, qarapaiym tılde tüsındırıp beruge bolady. Degenmen būl ǧalymdardyŋ eşbırı atom bombasyn jasai alatyndai deŋgeide bolsa da, būl qadamǧa barmaǧanyn tılge tiek etemız. Bıraq atom bombasyn bıreu bolsa, bıreu aşary anyq. Ony Robert Oppengeimer esımdı ǧalym jasaǧan bolatyn. Onyŋ zardabyn älem älı künge deiın tartyp keledı. Sonyŋ kesırınen Japoniianyŋ Nagasaki, Hirosima qalalaryn aitpaǧannyŋ özınde, ūly Abai tuǧan qart Semei zardabyn körıp keledı. 1949-1991 jyldar aralyǧynda kielı de qasiettı Semei dalasy poligon alaŋyna ainaldy. Oquşylarǧa osy taqyrypty tüsındıre otyryp, onyŋ künşyǧys elınen keşırım sūraǧan beinematerialyn da körsetemın. Bıraq Abai atamyzdyŋ «qolymdy mezgılınen keş sermedım» degenındei, ötken ıske ökıngennen paida joq ekenın de eskertemın. Ystyq qairaty men nūrly aqyly bar ǧalymnyŋ boiynan jyly jürektıŋ tabylmaǧanyn basa eskertemın. Äitpese R.Oppengeimer de Abai aitqan «tolyq adamnyŋ» bırı bolar edı.
Keŋes DAUYL,
Abai Qūnanbaiūly atyndaǧy №87
mektep-gimnaziianyŋ fizika pänı mūǧalımı
