Ǧafekeŋ, Ǧafu Qaiyrbekov adamnyŋ bır düldılı edı. Aramyzda jürse, osy künderı toqsanǧa tolar edı arqaly aqyn. Tür-tūrpaty qūlan siiaqty bolyp körınetın maǧan.Aŋyzǧa den qoisaq, Qūlager kökke şapşyǧan körkem jylqy bolmaǧan. Salbyrap, boiyn jasyryp tūrady eken.Ǧafekeŋ de topqa tüserde şarşaŋqylau qalypta eleusızdeu tūratyn.
Apyrmai, qalai bolar eken dep qasyna baryp qalsam:
– Ainalyp keteiın Baiaşym, menıŋ arqam bar ǧoi, topty körgende dür ete tüsıp, köterılıp ketemın ǧoi! – deitın.
Sodan ortaǧa şyǧady…
Aq samaldai aŋqyldap, aq sūŋqardai saŋqyldap, aǧyla söilep ketkende jūrt ūiyp tyŋdaityn.
Şap-şaǧyn tūlǧasyna bıtken neǧylǧan zor dauys, neǧylǧan mol quat!
Bır qyzyǧy, taŋdy taŋǧa ūryp,talmai söilese, tübı körınbeitın tereŋ edı.
Özın de, özgenı de kötere söileitın biık edı.
Oily söz Ǧafekeŋe äueden kelıp qūiylyp jatqandai körınetın…
Qanşa söilese de jūrt jalyqpai tyŋdap, taǧy da aita tüsse eken dep, bır rahat küi keşetın.
Qazaqtyŋ tabiǧi şeşendıgın qadır tūtqan nebır ziialy zaŋǧarlardyŋ özı riiasyz köŋılmen «Söilese Ǧafu söilesın!» dep süisınıp, taŋdai qaǧa tyŋdauşy edı.
«Mūndai da adam bolady eken-au, ä!» dep bır körgender bır jasap qalatyn.
Negızı, aqyn sözınıŋ tübın aǧyn sözımen bailanystyrady ǧalymdar. Şynynda, aǧyn su, ömırdıŋ aǧyny, energiianyŋ aǧyny, ǧaryştyq aǧyndar degen qandai qyzyq ärı kielı ūǧymdar!
«Aǧyn suda aramdyq bolmaidy» degen atam qazaq!
Şalqar oilardy oraiyn keltıre, şyraiyn kırgıze şaryqtatyp, şuaqty külkısı ızgı sezımderdı oiatyp, kısılık bolmysy adamnyŋ qaşanda adam ekendıgın eske salyp, jantalasqan jalǧanda jan jyluyn molynan tögıp, jan- jaǧyn jadyratyp jüretın edı jaryqtyq!
1992 jyly Kenesary hannyŋ 190 jyldyǧynda Kökşetauda ülken jiyn, konferensiia boldy. Ǧafekeŋ däl sol kezde Burabaida, «Oqjetpes» şipajaiynda Bädeş apaimen bırge demalyp jatyr eken. Kenesarynyŋ habary qūlaǧyna tigen soŋ konferensiiaǧa keldı. Han demekşı, keŋes zamanynda «Basqanyŋ patşalary bärı jaqsy, bızdıŋ handar qalaişa jaman bolǧan?!» dep öleŋ jazyp, sol üşın bıraz dauǧa qalǧan Ǧafekeŋ, endı täuelsız el bolyp otyrǧanda, qalai ündemei qalsyn?!
Konferensiiaǧa daiyndalyp kelgen nebır yǧai-syǧailar tamaşa söiledı.
Bıraq, eŋ keremet sözdı demalys üiınen kelgen Ǧafekeŋ aitty «Kenesary qazaqtyŋ eŋ soŋǧy hany – odan keiın qazaqtyŋ jeke handyǧy bırjola qūlap, otar elge ainalǧan! Kenesary qazaqtyŋ eŋ baqytsyz hany – handyǧynyŋ rahatyn körmei, azabyn tartyp ötken! Kenesary qazaqtyŋ eŋ batyr hany – basqany qoiyp, alyp imperiianyŋ özımen alysqan!» dep han taǧdyry men halyq taǧdyryn tarata taldap, tereŋnen tolǧai kelıp: «Kenesary – halqynyŋ azattyǧy üşın qūrban bolǧan qazaqtyŋ eŋ süiıktı hany! Äitpese, osy künı qai bastyq halyq üşın basyn berıp jatyr?!» dep prezidiumǧa bır qarap qoiyp, aǧyla bergen…
Bırjan saldyŋ 160 jyldyǧyna arnalǧan änşıler festivalınde , 1994 jyly Stepniak qalasynda, Ǧafekeŋ taǧy da Oqjetpesten kelıp, qazaqtyŋ änşı-aqyndyq, sal-serılık dästürı turaly oi ūşqyndaryn jarqyrata şaşyp edı. Daŋqty änşı, kompozitor-aqyndardy äspettei kelıp «Bırjan sal – solardyŋ bärınıŋ ūstazy, äkesı!» dep bır-aq tüigen…
Jezqazǧanǧa bır şyǧarmaşylyq saparmen barǧanymda aqyn, tarih zertteuşısı Quanyş Ahmetov ekeumızdı aqyn aǧamyz Sailauhan Näkenov qonaqqa şaqyrdy. Dastarhan basynda sözden söz şyǧyp, Sailauhan aǧa bır äŋgıme aitty.
– Bır joly Almatyda bır top aqyn – Mūqaǧali, Şämıl, Saǧi, taǧy bıraz aqyndar bar, bärımız Köktöbege baryp, dumandatyp otyrdyq. Dastarhan basynda Ǧafekeŋ aǧylyp, jalǧyz özı söiledı. Bırazdan soŋ bır şarualary bolyp, erterek ketıp qaldy. Sodan keiın ǧana basqalar söilei bastady. «Ǧafudyŋ alapasy artyq qoi!» dedı Mūqaǧali. «Aruaǧy küştı degenı ǧoi!» dep Säkeŋ bır sät ünsız qaldy…
Şynynda da, jaryqtyq Ǧafekeŋ qyzyq adam edı. Ol kısınıŋ öleŋı de, ömırı de tūnyp tūrǧan poeziia bolatyn. Poeziiadaǧy aqyndyq älemın bız älı tolyq tanyp, tüsıne qoiǧan joqpyz. Köbıne ūtymdy,tapqyr sözderın qaǧyp alyp jürmız. Al arǧy iırımderıne, aqyndyq quat-qainaryna, poetikalyq bailyǧyna, oi-sezım älemıne tereŋırek boilap körsek , tabiǧi qazaq jyrynyŋ tūŋǧiyq syrlaryna qanyǧa tüser edık. Ǧafekeŋe tän tua bıttı tökpelık jazba poeziianyŋ biık te näzık äuenımen üilesıp, jarasym tapqan kezde özgeşe bır saryn, erekşe bır dünie jaratylatyn.
Men ol kısınıŋ ön boiynan esıp tūratyn ejelgı epostardyŋ, dala jyraulary men şeşen bilerınıŋ, aqpa-tökpe aqyndarynyŋ aǧyl-tegıl energetikasyn, alaş arystary men alyptarynyŋ aqyl-oi quatyn,dästür-taǧlymyn sezınetınmın.
Bırde muzeiden Getenıŋ biustın körgenım bar. Bır jaqyn adamymdy körgendei küige tüstım. İä, «mūnda da otyr Ǧafekeŋ!» dep Jarasqan Äbdıraşev äzıldegendei, bızdıŋ Ǧafekeŋ bır qyrynan qaraǧanda tıptı Getenıŋ özıne de ūqsap ketetın!
Ömırge aqyn bolyp tuǧan talant naǧyz aqyn bolyp öttı!
Pende ǧoi kısı
Kei-keide şendı közdedım,
Bolsam dep bırı
Biıkte jürgen özgenıŋ,
Esımde menıŋ
Sol armanǧa da jaqyndap
Bola da jazdap
Bolmai da qalǧan kezderım!
Qosaqtap saǧan
Dünienıŋ özge käsıbın,
Tappaspyn opa
Osy ǧoi menıŋ jan syrym,
Ötermın senı
Ötermın senı ardaqtap
Öleŋım menıŋ
Ömırdei yntyq ǧaşyǧym! dep özı aitqandai, onyŋ poemalary, öleŋderı barşa qazaq balasyna tanymal boldy. Ol bükıl qazaq dalasyn jyrlady, barǧan saparynan jyrlar toptamasyn, tıptı keide tūtas kıtapty töge salatyn. Kökşetaudyŋ körkı men serılerın, Maŋǧystaudyŋ mūŋy men mūnaralaryn, Alatau men Altaidyŋ aqiyqtaryn jyrlady, tuǧan jerı Torǧaidyŋ qasiettı topyraǧyna täu ettı. Mäşhür Jüsıptıŋ kesenesınde Ǧafekeŋnıŋ «Qazaqtyŋ paiǧambary Mäşhür Jüsıp!» degen bır auyz öleŋı tasqa qaşalyp jazuly tūr. Al qazaq poeziiasy tarihyndaǧy eŋ körkem şedevrlerdıŋ bırı «Ana turaly jyryna» baǧa jete me! Şämşı Qaldaiaqov ekeuınıŋ taǧdyr ündestıgınen, talant üilesımınen tuǧan taŋǧajaiyp ana jyry – anadan tuǧan adamzat barda şyrqala beretın asyl dünie!
Soǧystan keiıngı kezdıŋ keŋ taralǧan mahabbat änı — «Almatyda köşesı bar Gogoldıŋ…» degen öleŋı JenPİ-dıŋ qyzdaryna, onyŋ ışınde tūp-tura Bädeş apamyzǧa arnalǧan. Al, Bädeş apai ekeuınıŋ mahabbat sezımı, bır-bırıne degen ıltipaty, qūrmetı jastary ūlǧaiǧan şaǧynda da ädemı äzılden , közge körınbes näzık iırımderden ünemı üzılmei, üzdıksız esıp tūratyn…Bır joly bır bedelı zor baspa Ǧafekeŋnen jastarǧa önege retınde ülgılı otbasy turaly publisistikalyq tolǧau, ocherk siiaqty kıtap jazyp beruın ötınıptı. Al ,ol kısınıŋ aqyndyq şabytpen jazǧan kıtaby şyn mänınde ömırşeŋ mahabbat tarihyn körkem beinelegen didaktikalyq povest, pedagogikalyq poema bolyp tua qalǧan.
Men ol kezde «Jūldyz» jurnalynyŋ proza bölımındemın, aǧamyz jurnalǧa ūsynǧan qoljazbasyn aldymen maǧan oqytty. Oqyp bıtken soŋ jaqsy pıkırımdı aita kelıp:
– Myna Bäden degen keiıpkerıŋız Bädeş apamyzdan aumai qalypty, al anau Äbu dep otyrǧanyŋyz özıŋız emes pe?! Būl şyǧarma sızderdıŋ mahabbattaryŋyz turaly barşaǧa äserlı, äsırese, qyz balalarǧa tälımı mol körkem dünie bolyp şyǧypty! degenımde – Sen ony qalai baiqap qoidyŋ,ä?! dep kädımgıdei tolqyp kettı. – Menıŋ Bädeştı qalai jaqsy köretınımdı bılseŋder ǧoi, şırkın!
Aitsa aitqandai, Bädeş apamyz qazaq qyzdaryna ülgı bolatyndai körgendı, körıktı, körnektı kısı, Säbeŋnıŋ, Säbit Mūqanov atamyzdyŋ ardaqty zaiyby, ǧasyr jasaǧan Märiiam apamyzdyŋ önegesın alǧan, jolyn jalǧastyruşy aiauly qazaq analarynyŋ bırı! Jalpy Ǧafekeŋnıŋ otbasynan da, öz basynan da aqyndyq pen adamgerşılıktıŋ qazaqy dästürı anyq baiqalyp, janyŋdy jylytyp tūratyn.
Bır joly bır jastardyŋ toiyna baratyn bolyp, Bädeş apai toiǧa aparatyn syilyq ızdep, bögele berse kerek. Sonda Ǧafekeŋ «Bol, kettık endı, bılgen adamǧa men özım padarkı emespın be?» degen eken.
Ömırdegı osyndai qyzyqtaryna qarap otyryp, baiyrǧy arab, şyǧys elderınıŋ şalqyp ötken şaiyrlary men köne dünie Europanyŋ bekzada aqyndarynyŋ aŋyz bop ketken ǧajaiyptary Ǧafekeŋ bolyp bızdıŋ zamanǧa köşıp kelıp, qasymyzda jürgendei körınetın. Ol kısı tırşılıktıŋ ärbır sätın, tıptı şarap ışudıŋ özın keremet önerge, poeziiaǧa ainaldyrap jıberetın.
Ǧafekeŋdı körgende jabyrqap jürgen jandardyŋ özı bırden jadyrap , öz-özınen küle bastaityn. Öitkenı Ǧafekeŋ aqyn retınde ǧana emes, adam retınde de talant edı!
Saǧat Äşımbaev aǧamyz aityp edı «Ǧafekeŋ unikum, qaitalanbas adam ǧoi». Bır joly, Jazuşylar odaǧynyŋ partiia ūiymynyŋ hatşysy bolyp tūrǧanda Sovet audandyq partiia komitetınen bır nūsqauşy telefon soǧyp, bır qaǧazdardy tez arada daiyndap äkelıŋız dep talap etedı. Nebır dökei degen partiia-sovet basşylary ülken qūrmet körsetıp jürgen aqyn raikomnyŋ qatardaǧy nūsqauşysy qataŋ talap qoiǧanyna könbei, qatty-qatty sözge kelıp, aiaǧynda « İdi k chertu!» degen ǧoi. «Aiaǧy aiqai bolyp, raikomǧa baryp, keşırım sūrap kele jatyrmyn» degen eken Ǧafekeŋ bır künı jolyǧyp qalǧanda.
İä, Ǧafekeŋ öz zamanynyŋ, keŋes zamanynyŋ perzentı. Äuelı şyr etıp düniege kelgennen qorasan auruyna şaldyǧyp, ajal auzynan qalǧan. Soǧys uaǧynda elde qyzmet ısteitın adam joq, on bes jasar bala azyq-tülık kärtışkesın beretın biurony basqarady. Sol kezde bır mäseleler bolyp, audan basşysy kärıne mınıp: «Kartbiuronyŋ bastyǧyn aldyma alyp kelıŋder, qazır sotqa beremın!» deidı. Bala Ǧafu esıkten imene kırıp, būryşta eleusız tūrady. Qaharly raikom ony körgende qarşadai balaǧa qara nardyŋ jügın artqyzǧan soǧys qasıretıne qabyrǧasy qaiysyp, sottatpaq tügılı özı jylap jıberıp, keiınnen oquǧa jıbergen ǧoi…
Jastaiynan ömırdıŋ auyrtpalyǧyn körıp ösken ol, qiyndyqtardyŋ bärın jeŋıp, elımızdıŋ asa körnektı aqyny boldy. Jaqsylyǧy da, jamandyǧy da aralasyp jatqan, qaişylyǧy köp keŋestık däuırge bır jaqty qarap, bır sözben syza salu, oiyp alyp tastau mümkın emes, öitkenı ol – tarih, el tarihy. Sol zaman aiasynda ömır sürıp, adam bop ötken, aqyn bop ötken aǧalarymyzǧa «saiasi qairatker, küresker bolmadyŋ» dep kınä taǧudyŋ özı jön-jobaǧa syimaidy. Ǧafekeŋdı qūdai taǧala aqyn qylyp jaratqan, ol — talant, onyŋ qazaq halqyna jasaǧan qyzmetı de sol aqyndyǧy, ana tılınde jauhar jyrlar jazyp, ata dästürın saqtap, molaityp, jalǧastyryp ketkendıgı!
MEN JALǦYZ QALA BERDIM TAIаQ ŪSTAP
EJELGI ESKI BAQTYŊ KÜZETŞISI!
\ Ǧafu Qaiyrbekov. Syrbai Mäulenov dünieden ozǧanda.\
Eskınıŋ baǧy…
Esıŋe tüsse
Jürek syz…
Ǧafekeŋ ketıp
Qalǧandai endı küzetsız,
Aryndy jyrdyŋ
Aǧyndy sözdıŋ şeşenı
Bügınde qalai
Ündemei qalmaq…
Retsız…
Qūdaisyz qoǧam
Qinaǧan jandy boiausyz,
Qūryǧyn salyp
Qūlandai jyrǧa aiausyz,
Däuırmen bırge
Däurenı köşken düldılder
Dürkırep ötken
Dünie qandai baiansyz!
Mūŋaidy qyrlar
Qūlany ketken azaiyp,
Aqynǧa bolmas
Aita almai ketken söz aiyp,
Bärın de körgen
Elmenen bırge Ǧafekeŋ
Ǧaiyptan kelıp
Ǧaiyp bop ketken ǧajaiyp!
Ananyŋ jyryn
Dalanyŋ jyryn ardaqtar
Aǧanyŋ syryn
Ūǧa aldyq pa eken aŋdap bar,
Aǧady deitın
Ökpesı küiıp ölgenşe
Tūlpar bop tuǧan
Sanauly ǧana saŋlaqtar.
Baiyrǧy dala
Öleŋmen baurap süigenı,
Qanyna bıtken
Könenıŋ kie – küilerı,
Ǧafudyŋ ruhy
Ǧaryşty közdei ūşqanda
Ketıptı küiıp
Elektr jelı üidegı!
Şuaǧyn jannyŋ
Aiamai tögıp jalǧanda,
Attanyp ketken
Baqilyq biık armanǧa,
Jerdegı şam da
Körsetken şyǧar qūrmetın
Jaryqtyq Ǧafu
Jūldyz bop kökte janǧanda!
Baianǧali ÄLIMJANOV
