Aldyŋǧy jyly bas şaharda ūly ǧalym Nikola Teslaǧa köşe berıldı. Būl – ataqty önertapqyşqa körsetılgen ülken qūrmet. Anasy «Kün säulesınıŋ balasy» dep ataǧan aituly ǧalym fizika, injeneriia, elektronika jäne radiotehnika salasynda adam taŋǧalarlyqtai jaŋalyqtar aşyp, älemdık ǧylymǧa olja saldy. Bıregei tūlǧa közı tırısınde ǧylymnyŋ keleşegın boljap, 2018 jyly älemnıŋ jaŋa teoriiasy tuady dep aitypty. Kım bıledı, osy jaŋalyqty qazaq balasy da aşuy mümkın ǧoi?! Öitkenı ǧalym Izetaly Şaimerdenūlynyŋ älemnıŋ jaratylysy jaiyndaǧy jaŋa teoriiasy ǧylymdaǧy sony ızdenısterge jeteleidı. Izetaly aǧa qara jaiau adam emes. Almatydaǧy fizika-matematika mektebınde üzdık oqyp, Mäskeu memlekettık universitetın tämamdaǧan. Üş patenttıŋ avtory.
– Aǧa, özıŋız oilap tapqan teoriianyŋ basqa teoriialardan qandai aiyrmaşylyǧy bar?
– Bügınge deiın älemnıŋ aşylmaǧan jūmbaǧy jeterlık. Öz basym ǧalamdy rettep, zaŋdastyryp otyratyn bır qūdırettı küş bar dep senemın. Qazır müiızı qaraǧaidai ǧalymdar da osyndai oiǧa kelıp otyr. Bügınde közı qaraqty qauymdy osy älemdı kım jaratty, ol qalai jaraldy degen san saual oilandyryp keledı. Būl oi menıŋ de ūiqymdy qaşyrdy. Sondyqtan özım fizik, ǧalym retınde älemnıŋ jaratylysy jaiynda zertteu jūmystaryn jürgızdım. Onyŋ teoriiasyn jasadym. Nätijesı de köŋılımdı könşıttı. Būl teoriiada bızdı qorşap otyrǧan ǧalamdy bır qūdıret küştıŋ jaratqany ǧylymi däldıktermen däleldendı. Qūdırettı küş älemdı öte maida bölşekterden şeksız tor jasady. Ol maida bölşekter efir dep atalady. Osy tordyŋ keibır jerlerınen, efir bölşekterınen tūratyn, kerektı massasy oiylyp alynǧan (ony fizikada qara tesık dep ataidy). Sodan keiın oiyp alynǧan efirden (şamamen 5 paiyz) galaktika, jūldyzdar, planetalar jäne qalǧan basqa zattar jasalǧan.
Qara tesıkten efirdı oiyp alǧan soŋ, älemde efirdıŋ ekı türı paida bolady: bırınşısı – tordaǧy qozǧalmaityn efir (efirdıŋ bölşekterı tordan ketpeidı, bır ornynda teŋselıp tūrady). Ekınşısı – qozǧalǧyş efir (oiylyp alynǧan efir, tordan bos jürgen efir, ol galaktikadaǧy jūldyz, planetalarmen bırge qara tesıktı ainalyp jüredı). Qozǧalǧyş efirdıŋ tyǧyzdyǧy qara tesıkten alystaǧan saiyn azaiady da, osy galaktikadan tys jerde bıtedı. Qozǧalǧyş efir, jūldyzdar men planetalar qara tesıktı ainaldyryp, iterıp jüredı. Qozǧalǧyş efir, jūldyzdar, planetalar – bärı qara tesıktı bır jiılıkpen ainalady. Sondyqtan qozǧalǧyş efir, jūldyz jäne planetalar bır-bırıne qaraǧanda qozǧalmaidy.
Älemde efirdıŋ tyǧyzdyǧy jūldyz, planeta jäne basqa zattarǧa qaraǧanda öte joǧary. Qūdırettı küş barlyǧyna: galaktikalarǧa, jūldyzdarǧa, planetalarǧa, efirge jäne t.b. bastapqy impuls berdı (ainaldyrdy) jäne bızdıŋ älemge 9 sanyn kod etıp jasap berdı.
– Nikola Tesla da 1-den 9-ǧa deiıngı sandar jaily aitady…
– İä. Ol osy sandardyŋ bızdıŋ älemde maŋyzdy ekenın körsetıp, bügıngı uaqytty sifrlyq ǧasyr bolady dep aitqan. Qara tesıkterden efirdı oiyp alǧannan keiın, ol jerlerde efirdıŋ tyǧyzdyǧy men qysymy nol bolyp qaldy, sondyqtan barlyq zat sol jerge tartylyp, qūlauǧa ūmtylady (qara tesıktıŋ gravitasiiasy osylai paida bolady).
Efir bölşekterınıŋ sany şamamen 1025 dana 1m3-ta bolady. Būl älemdegı efir bölşekterınıŋ 1 m kubtaǧy tyǧyzdyǧyn körsetedı. Bır sanyn osy sanǧa bölıp, efir bölşegınıŋ ölşemın tabamyz. Ol 10-25 m bolady. Būl – öte kışkentai san. Salystyrmaly türde aitsaq, efir bölşegı atomnyŋ iadrosynan 10 milliard ese kışkentai. Qozǧalmaityn efir bölşekterı öz ornynda tek qana teŋselıp tūrady. Eger oǧan syrttan äser bolsa, ol är kez öz ornyna qaityp oralady. Al qozǧalǧyş efirdıŋ bölşekterı qara tesıktı ainalyp jüredı. Bızdıŋ kletkalarymyz, atomdarymyz efirdıŋ bölşekterıne qaraǧanda öte ülken, bıraq tyǧyzdyǧy öte az, sondyqtan efir bölşekterı bızdıŋ denemızden emın-erkın ötıp ketedı. Eger toqtap tūrsaq nemese bırqalypty qozǧalsaq, bızdıŋ denemızde efir bölşekterınıŋ sany tūraqty, balans bolady. Eger üdemelı qozǧalysta bolsaq, būl balans būzylady da, bızge tietın küştı sezınemız (inersiia küşı, gravitasiianyŋ bır türı).
– Osy teoriianyŋ kömegımen ne jasauǧa bolady?
– Elektronnyŋ radiusı, soŋǧy ölşeuler boiynşa, şamamen 2,5*10-20 sm. Elektron – ölşemı jaǧynan efir bölşekterıne eŋ jaqyn bölşek. Sondyqtan elektron aǧymdaryn basqara otyryp, ūşatyn apparat jasauǧa bolady. Mysaly, ūşatyn tarelka sekıldı.
Sondai-aq, generatorlar, energiia közderın (janarmaidy qajet etpeitın) jasai alamyz. Joiqyn qaru da jasauǧa jäne qarudy jyldam jetkızetın apparattardy da jasauǧa bolady. Bıraq men ony qalamaimyn, ol baǧytta jūmys ıstemeimın.
Bükıl älem qūdıret küşpen jasalsa da, qarapaiymdylyqty ūnatady. Ol bükıl älemdı bır ǧana bölşekten jaratqan, ol – efir bölşegı. Bärı – danyşpandyqpen jäne qarapaiym jasalǧan.
– Teoriiaŋyzdaǧy jerdıŋ tartylys küşı (gravitasiia) Niuton aitqandai emes pe?
– Gravitasiianyŋ paida bolu mehanizmı basqaşa. Ekı dene bır-bırın tartu üşın olardy efir bölşekterı bır-bırıne qarai iteredı. Eger dene tyǧyz zattardan tūratyn bolsa, onda ol özınen efir bölşekterın köp iterıp şyǧarady da, gravitasiiasy da köp bolady. Gravitasiianyŋ paida bolu tabiǧaty sondai, deneler bır-bırıne efir arqyly tartylady. Barlyq jūldyzdar men planetalar sfera bolyp keledı, olar bır-bırın tartu üşın üşınşı dene arqyly iterıluı kerek. Mysaly, su ışındegı köpırşıktı alsaq, sudyŋ tyǧyzdyǧy köpırşıktıŋ tyǧyzdyǧynan öte ülken. Sondyqtan su köpırşıktı jan-jaqtan qysady, köpırşıktıŋ gravitasiiasy paida bolady. Al bızdıŋ jaǧdaida köpırşıktıŋ ornynda – jer planetasy, sudyŋ ornynda – efir. Efirdıŋ tyǧyzdyǧy jerdıŋ tyǧyzdyǧynan äldeqaida köp. Bız jerdı efirge salǧanda, efirdıŋ bır bölıgı jerdıŋ bölşekterımen syrtqa iterılıp şyǧady, ekınşı bölıgı jerdıŋ ışınde qalady. Syrtqa şyqqan efir jerdı qorşap, jan-jaǧynan qysady. Jerdıŋ tartylys küşı, iaǧni gravitasiiasy osylai bolady.
Protondardyŋ arasynda efir bölşekterınıŋ sany syrt jaǧyndaǧy efir bölşekterınıŋ sanynan az. Sondyqtan syrt jaǧyndaǧy qysym ülken bolady da, protondar bır-bırıne tartylady. Däl osyndai qaǧidamen ūşaq qanatynyŋ kötergış küşı jūmys ısteidı.
Bızdıŋ jer planetamyz özındegı efirdıŋ bır bölıgın syrtyna myna zaŋdylyqpen 1/R2 iterıp şyǧardy, R – jerdıŋ sentrıne deiıngı radius. İterılıp şyǧarǧan efirdıŋ sany Arhimed zaŋymen esepteledı (būl jerde eskerıletın jaǧdai, efirdıŋ bır bölıgı jerdıŋ ışınde qalady). Taǧy bır baiqaityn närse, erkın qūlau üdeuınıŋ şamasyn bılsek, planetanyŋ negızınde qandai elementterden tūratynyn bıluge bolady. Osy teoriia boiynşa planetanyŋ poliusterınde erkın qūlau üdeuı ekvatoryna qaraǧanda ülkenırek.
Qūdıret küş efirlık tordan kerektı materialdy suyryp alyp, onyŋ azǧantai bölıgınen galaktikany, jūldyzdardy, planetalardy, taǧy basqanyŋ bärın jaratty. Osy jasalǧan zattardyŋ tyǧyzdyǧy efirdıŋ tyǧyzdyǧyna qaraǧanda öte azǧantai. Qalǧan efir men jaratylǧan galaktika paida bolǧan qara tesıktı ainaluǧa jıberılgen. Galaktikadaǧy barlyq jūldyzdar, planetalar, t.b. – bärı osy qozǧalǧyş efirmen iterılıp jüredı. Sondyqtan barlyq jūldyzdar men olardyŋ planetalary galaktikadan ärtürlı qaşyqtyqta bolsa da, galaktika ony bırdei jiılıkpen ainalady. Al är jūldyzdyŋ planetalary öz jūldyzyn ärtürlı jiılıkpen ainalady. Sebebı qozǧalǧyş efir olardy orbitalarymen itermeidı. Būl qozǧalys galaktikany ainalu qozǧalysyna perpendikuliar bolyp keledı. Sonymen jūldyzdar, planetalar jäne qozǧalǧyş efir bır-bırıne qaraǧanda qozǧalmaidy, bırge jüzıp keledı. Tordaǧy efir qozǧalmaidy, tek bır ornynda teŋseledı. Qozǧalǧyş efir men jūldyz, planetalar sudaǧy köpırşık-gubkalar sekıldı. Köpırşık-gubkalardyŋ ışınde jūldyzdyŋ, planetanyŋ jäne qozǧalǧyş efirdıŋ bölşekterı bar. Bıraq olardyŋ tyǧyzdyǧy efirmen salystyrǧanda öte az. İterılıp şyǧarylǧan qozǧalǧyş efirı sol jūldyz, planetalardy qorşap, gravitasiia jasaidy jäne bärı bırge galaktikanyŋ ortalyǧyn ainalyp jüzedı.
Ol gravitasiianyŋ mölşerın eseptep şyǧaruǧa bolady. Mysaly, Jer planetasy üşın erkın qūlau üdeuı eksperimentaldy derektermen säikes bolyp şyqty – g=9,8 m/s2. Al qozǧalmaityn efir (tordaǧy efir) jūldyzdardyŋ jäne planetalardyŋ ışındegı balansty būzbaidy.
– Taǧy qandai tabiǧi qūbylystardy tüsındıredı?
– Bır sūhbattyŋ aiasynda jaŋa teoriia turaly aityp şyǧu mümkın emes. Qysqaşa, ǧylymi däldıkpen aitaiyn. Älemde massasyz bölşek joq. Negızınde, tūraqty 5 qana bölşek bar. Olar: proton, neitron, elektron, foton jäne efir. Oŋ jäne terıs zariadtyŋ tabiǧatyn, magnetizmnıŋ qalai paida bolatynyn tüsındıredı, fotonnyŋ qalai paida bolyp, qalai joq bolatynyn jäne taǧy basqa köptegen fizikalyq effekterdı tüsındıredı.
– Osy ǧylymi jūmysyŋyzdyŋ avtorlyq qūqyǧyn aldyŋyz ba?
– Ärine, aldym. Ony «Izetaly teoriiasy» dep atadym.
– Raqmet, aǧa! Eŋbegıŋız jana bersın!
Sūhbattasqan
Azamat ESENJOL
