Ǧalamat ūlaǧat

Adam mūraty men adamşylyq jol-bılım men bılıkke, ömır önegesıne, tälım-täjıribe negızıne äkelıp saiady. Būl, äsırese, ömır taǧylymy mol, eŋbekpen eseigen, bılım-ǧylym närımen susyndaǧan, qalyŋ köptıŋ alǧysyna bölengen önegelı jandar tabiǧatyna tän bolyp keledı. Osy retten kelgende, akademik Serık Qirabaevtyŋ adami äle­mı­nen, bılımi baǧyttarynan, ǧylymi Häm şyǧarmaşylyq mūrasynan aiqyn aŋǧary­latyn airyqşa qūbylys­tardyŋ bırı Alaş ūrandy jūrtynyŋ bırtūtas mūraty men ruhaniiatyn, körkemdık älemın zertteu eŋbekterınıŋ asyl arnasy, basty arqauy etuı edı.

Ol, äsırese, orta jäne joǧary oqu oryndaryna arnalǧan oqulyqtarynda, bılımi-ǧylymi baǧyttardaǧy ırgelı ızde­nısterınde, maŋyzdy maqala men zeiındı zertteulerınde keŋ kölemde körı­nıs beredı. Taqyrypty keŋ türde aşyp, ız­denıs ar­nalaryn aluan salysty­rularǧa qūryp, maŋyzdy baǧyttarǧa män berıp, bılımi-ǧylymi taldaular jürgızıp, asyl sözdıŋ janr jüiesıne, qaharman bolmysyna, körkemdık qūpiiasyna erkın enıp, esteti­kalyq qūndylyqtar mäiegıne, mätın qūrylymyna, tıldık-stildık qūbylys­tarǧa zor maŋyz berıp, jıtı den qoiady. Baiypty baǧalau men taldaular jasaidy.

… Ūlt mūratyn ūlyqtady

Akademiktıŋ ömır mūraty men ırgelı eŋbekterınıŋ tūtas tabiǧatynan ūlttyq qūndylyqtar qainary, qazaq ruhaniia­tynyŋ maŋyzdy mäselelerı aiqyn aŋǧarylady. Alaş mūraty men onyŋ qairatker-qalamgerlerınıŋ şyǧar­ma­şylyq mūrasy, keŋestık kezeŋ tūsyn­daǧy söz önerın qarastyru, qazırgı ädebi üderıstıŋ tüiındı tūstaryn baiandau men baǧalau, tanu men taldau, saralau men salystyrularǧa arqau etıledı.
Orta jäne joǧary mektepke arnalǧan oqulyqtar men oqu qūraldary, «Keŋes däuırındegı qazaq ädebietınıŋ» qysqaşa ocherkı, «Qazaq ädebietınıŋ tarihy» atty köp tomdyqtyŋ // keŋes däuırı // Jalpy redaksiiasyn basqaruy – ūlt pen ūrpaq aldyndaǧy adaldyq pen jauapkerşılıktıŋ, ǧylym men ǧalymdyqtyŋ körkem de şynaiy ülgısı, bederlı belgılerınıŋ bırı.
Sondai-aq, ūlttyq ädebiettanu men synnyŋ özektı mäselelerı, HH ǧasyrdaǧy qazaq ädebietınıŋ är kezeŋıne arnalǧan ädebi-ǧylymi zertteuler, mädeni mūra men ony oqytu jaiy, qazırgı aitystyŋ tarihy men taǧylymdy tūstary, bılım-ǧylym jüiesı, eldık-erlık sipattary keŋ kölemde aşyp, keşendı türde qarastyrady. Artyq-kem tūstaryna toqtalyp, onyŋ arǧy-bergı sipattaryn aiqyndap, özektı mäselelerın qazırgı kezeŋnıŋ talap-tılekterı tūrǧysynan ba­iypty baǧalaidy.
Akademiktıŋ esımı men eŋbegı qalyŋ köpke, orta jäne joǧary mektep jüie­sınde jürgendıkten barşasyna tanys häm ömır mūraty men ūstanymy, közqarasy men qoltaŋbasy, taqyrypqa adaldyǧy men eŋbekqorlyǧy, tabandylyǧy men tūraqtylyǧy tūrǧysynan da ardaqty ärı aiauly. Adami älemı, ūstazdyq häm ǧalymdyq qyrlary da mändı.
Ardaqty azamattyŋ eŋbekterıne jas kezımızden-aq qanyq bolsaq ta, körıp, kezdesıp, qatar qyzmet etu menıŋ ülesıme 1980 jyldardyŋ soŋynda tiıptı. Qyzmette adal, eŋbekte talapşyl ǧalym-synşy syrt közge lezde-aq emın-erkın aralasyp, emen-jarqyn jüzdesıp, eskı dostai kezdesıp-qauyşatyn, sosyn-aq äŋgıme tiegın bükpesız de erkın, aǧyl-tegıl aǧytatyndardyŋ «qatarynda» körınbegenımen, belgılı bır mäsele, taqyryp-tapsyrma tūsynda nemese töl ädebiettıŋ jalpy mäselelerı turaly talqylau, sūhbattarda adaldyǧy, ıskerlıgı, tazalyǧy tanylyp tūrady. Özındık közqaras evoliusiiasy aiqyn, tanym-talǧamy tereŋ ekendıgın aŋǧaru da köp qiyndyq tuǧyzbaidy. Äsırese, keŋestık kezeŋ tūsynda tuǧan qazaq ädebie­tınıŋ damu baǧyttary, jekelegen aqyn-jazuşylar men olardyŋ ömırı, şyǧarma­şylyǧy, söz önerı janrlarynyŋ özındık belgı-erekşelıkterı, körkemdık-ideialyq nysanasy turaly oi-pıkır, tolǧamdary derek-däiegımen, taldau mädenietımen, tanym tereŋdıgımen den qoiǧyzar edı.
Bızdıŋşe, būl baǧyttaǧy ızdenıs, eŋbekterdıŋ qai-qaisysynan da baiypty barlau, tereŋ de tiianaqty taldau, jüielı zertteu men zerdeleudıŋ är aluan ülgılı ürdısterın, örnektı önegelerın aiqyn aŋǧaruǧa bolady. Ortaq belgı-erekşelıkter retınde aitarymyz: qai­sybır maqala, zertteu eŋbekterı men oqulyqtardan taqyrypqa adaldyq aiqyn aŋǧarylady. Jan-jürekpen sezınıp, köŋılı qalaǧan taqyrypty tanyp-bılıp jazatyny, talap pen talǧamdy teŋ ūstaityny tereŋ tanylady. Közqaras pen qoltaŋbadan da ortaq, ündes jaittar köptep kezdesedı. Mūnyŋ ūlt mūratyn ūlyqtau tūstarynda, söz önerınıŋ arǧy-bergı kezeŋderın aiqyndau sätterınde, tanymal tūlǧalardyŋ ömırı men qyzmetın, şyǧarmaşylyq mūralaryn tanyp-tal­daǧan kezde kökeikestılıgı aŋǧarylyp, zärulıgı men özektılıgı artatyny anyq.

… Alaş arystaryn ardaqtady

Körnektı ǧalymnyŋ şyǧarmaşy­ly­ǧynda, äsırese, «aqtaŋdaq älem» syr­lary men ūlttyq-azattyq kürestı, halyqtyq mūrat-müddenı, derbestık-täuelsızdıktı aŋsaǧan Alaş arystaryn ardaqtauǧa arnalǧan zertteu eŋbekterı («Qazaqtyŋ tūŋǧyş revoliusioner-
demokrattary», «Aqjoltai Aǧybai batyr – ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ qaharmany», «Abaitanudyŋ kezektı mındetterı», «Je­ŋıster men qatelıkter sabaǧy» sekıldı maqalalar men «Jüsıpbek Aimauytov», «Ädebietımızdıŋ aqtaŋdaq betterı», «Ūlt täuelsızdıgı jäne ädebiet» kıtaptary, t.t.) erekşe maŋyzǧa ie dep bılemız. Naqtyraq aitsaq, «Jazyq­syz jazaǧa ūşyrap, respublikada oty­zynşy jyldary oryn alǧan zorlyq-zombylyqtyŋ» qūrbany bolǧan – A.Baitūrsynovtyŋ, M.Jūmabaevtyŋ, J.Aimauytūlynyŋ şyǧarmaşylyq mūralaryn jinap, jüieleu ısıne azamat-ǧalym retınde de, ükımet komissiiasynyŋ müşesı ärı M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ direktory (būrynǧy) mındetın atqara jürıp, belsendı türde üles qosqandardyŋ bırı akademik Serık Qirabaev bolatyn-dy.
Ǧalym-synşynyŋ eŋbek, ömır joldaryna baiyppen den qoisaq, ädebi-ǧylymi şyǧarmaşylyq jūmystary studenttık kezeŋde bastalǧanyn baiqaimyz. Baspasöz ben baspa oryndarynda («Ädebiet jäne iskusstvo» jurnalynda bölım meŋ­geru­şısı, «Pioner» jurnalynyŋ redaktory) ızdenıs ızderın, qalam quatyn bar qyrynan jarqyrata körsetkenı de tereŋ tanylady. Būdan keiıngı kezeŋde, naqtyraq aitsaq, 1957 jäne 1964 jyldary kandidattyq, doktorlyq dissertasiialar qorǧap, «Ǧabiden Mūstafin», «Spandiiar Köbeev», «Säken Seifullin» syndy maŋyzdy monografiialary qalyŋ köpşılıkke jettı. Orta mektepter men joǧary oqu oryndary üşın oqulyqtar jazyp, syn-zertteu kıtaptary («Örleu jolynda», «Ok­tiabr jäne qazaq ädebietı», «Öner örısı», «Ädebiet jäne däuır talaby», «Şyn­dyq jäne şeberlık», «Jüsıpbek Aimauytov», «Ädebietımızdıŋ aqtaŋdaq betterı», t.t.), ädebiet tarihy (Janaq, Şortanbai, Aqan serı t.b.), teoriialyq mäseleler (ädebi aǧym men baǧyttar, syn men synşy, t.t.), bılım-ǧylym jüiesı, ūstazdyq ūlaǧat haqynda elımızdıŋ ädebi-ruhani älemıne mol şyǧarmaşylyq üles qosty. Ūlttyq söz önerı qairatkerlerınıŋ ömır-taǧdyryn, ülgı-örnekterın körkem­dık-ideialyq tūrǧydan, tıldık-stildık, şeberlık aiasynda qarastyryp, ǧylymi tūjyrymdar, mändı de baiypty bailamdar jasady. Qazaq ädebietı men mädenietı tarihyna eleulı eŋbek retınde ūstaz-qalamger S.Köbeevtıŋ şyǧarmaşylyq mūrasy men «Ǧabiden Mūstafin» turaly biografiialyq ocherkıne, «Säken Sei­fullin» atty maŋyzdy monografiia­syna bügıngı künnıŋ talap-tılegımen qara­saq, ädebi-ǧylymi jūmystarǧa erte beiım­delıp, osy salalardaǧy baǧyt – arhivtık qūjat­tarǧa, derek-däiekke den qoiu, şyǧar­­-
maşylyq eŋbek-mūralardyŋ körkem­dık-ideialyq sipatyna, dünie­tanym iırım­­derıne, tıldık-stildık qyr­laryna, oi men sözge, syr men sezımge jan-jaqty män beru ar­qyly negızgı erekşelık – belgılerdı, talant tabiǧaty men qalam quatyn, basqa da maŋyzdy tūstardy tap basyp körsete bıldı.

Asyl sözdıŋ akademigı

Aituly tūlǧa qazaq ädebietınıŋ damu, örkendeu jolynda eŋbekterımen el qūr­metıne bölengen – J.Jabaev, B.Mailin, S.Mūqanov, S.Şärıpov, M.Däuletbaev, Ä.Täjıbaev, M.Qarataev, S.Erubaev, İ.Bai­zaqov, S.Amanjolov, Ä.Äbışev, Q.Bekho­jin, D.Äbılev, T.Moldaǧaliev, Q.Salyqov, t.b. aqyn-jazuşylar jönınde ädebi-ǧylymi maqala, ocherkter jazdy. Onda aqyn-jazuşylardyŋ ömırı men qyzmetı, erekşelıkterı, ızdenıs mūrattary men közqaras evoliusiiasy keŋınen körınıs tapty.
Tegınde, uaqytpen ündesıp, ūlylarmen syrlasu – ǧajaiyp qūbylys, ǧalamat ūlaǧat. Būǧan ūstaz-ǧalym, synşy S.Qira­baev­tyŋ şyǧarmaşylyq mūrasy, közqaras evoliusiiasy, ızdenıs ızderı jan-jaqty dälel bola alady. Asyl söz – ardaǧy, körkem oi – baitaǧy bolǧanyna da köz jetedı. Bız de öz kezegımızde, Alaştyŋ arys­taryn ardaqtaǧan ızdenıs, zertteulerdıŋ jarasymdy jalǧasqanyn, arnaly aǧystai keŋ örıs alǧanyn qalar edık. Qazynaly biıktıŋ keŋ arnasy, örnektı örısı osyǧan kelıp saiady.

Raqymjan Tūrysbek,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor