Ǧalym BAINAZAROV, Ūlttyq banktıŋ alǧaşqy töraǧasy, qarjy salasynyŋ ardagerı: «TARİHY BAR TEŊGEMIZDIŊ TAǦLYMDY»

Teŋgenıŋ ūlttyq valiuta bolyp ainalymǧa enuı, iaǧni, Qazaqstan Respublikasynyŋ qarjylai tölem qūralyna ainaluy ülken tarihi kezeŋderge tura keldı. Ol «Keŋestık Sosialistık Respublikalar Odaǧy» dep atalatyn ülken imperiianyŋ qūlaǧan kezı men ydyraǧan onyŋ qūramyndaǧy respublikalardyŋ derbes el boluǧa bet alǧan şaǧy edı. Būryn jūmylǧan jūdyryqtai bolyp, barlyq respublikanyŋ tapqan-taianǧany da, yrysy men berekesı de «keŋestık» dep atalatyn ülken qazanǧa tüsıp, är respublikaǧa sodan üles aiyryp beretın. Ärine, sol kezdıŋ ūrany «eŋbek – ortaq, jyr – ortaq, bızde bärı ortaq» degenımen, ortalyqtyŋ qalauy men qabaǧyna qarai enşı tietın. Demek, bır «ortalyqtan basqarylyp, baqylanatyn şaruanyŋ barlyǧy bır-aq sätte iesız qalyp, onyŋ bas mirasqory Reseidıŋ özı daǧdaryp qaldy. «Balapan – basyna, tūrymtai tūsyna» kettı.

Myzǧymaidy degen quatty da qapsaǧai qūraq eldıŋ qabyrǧasy tıgısınen sögılgen soŋ är el egemendıgın jariialap, öz aldyna memleket boludyŋ qamyn jasady.

1991 jyly qazannyŋ 25-ınde Egemendık deklarasiiasy qabyldanyp, jeltoqsan aiynda Qazaq KSR-ı Qazaqstan Respublikasy dep atalatyn memlekettılıgın jariialady. Soǧan orai, jaŋa naryqtyq äleumettık-ekonomikany qalyptastyru, onyŋ alǧyşarty bolyp tabylatyn derbes qarjy-bank salasyn qūru mındetı bırınşı kezekke şyqty.
1992 jyly 1 şıldeden bastap būrynǧy KSRO ortalyq bankı jäne ortalyq qarajat jüiesı öz qyzmetterın tolyǧymen toqtatty. Osyǧan bailanysty ışkı ekonomikalyq-äleumettık mäselelerdı men syrtqy bailanys pen sauda-sattyq tüitkılderın, ärıptesterımızben esep aiyru jaiyn, nesie-qarjylandyru şaralaryn jaŋaşa, jas memlekettıŋ deŋgeiınde, būrynǧy ortalyqtyŋ kömegınsız, öz qarajat-küşımızben şeşuge tura keldı. Mıne, osy jaǧdaida bızdıŋ elımız ülken qiyndyqtarǧa ūşyrady. Öitkenı, KSRO kezınde Qazaq KSR-ı men RSFSR arasyndaǧy sauda-ekonomikalyq, öndırıstık özara bailanystar, integrasiialyq qarym-qatynastar basqa respublikalarǧa qaraǧanda joǧary deŋgeide edı. Özderıŋızge belgılı, KSRO kezınde önerkäsıptıŋ bölşek türındegı būiymdar şyǧaratyn käsıporyndary odaqtas respublikalar aumaǧynda ornalastyrylyp, al olardy jinap, qūrastyratyn bas zauyt-fabrikalar Mäskeude jäne Reseidıŋ europalyq bölıgındegı ırı qalalarǧa şoǧyrlanǧan bolatyn. Keŋes Odaǧynyŋ tarap, ortalyqtandyrylǧan ekonomikanyŋ küireuıne bailanysty odaqtas respublikalardaǧy zauyttardyŋ önımı Resei tarapynan sūranys tappai, toqyrap qalyp jatty. Bölşekterdı şikızat pen jabdyqtau būiymdaryn Reseidıŋ özı şyǧara bastady, söitıp, basqa respublikalardan keletın önımder legı toqtaldy. Tek Qazaqstan ǧana emes, özge respublikalar da osyndai tyǧyryqqa tıreldı. Şyǧarǧan ta­uaryn ötkızetın būrynǧydai odaqtyq, ortalyqtandyrylǧan sauda jelısı men jüiesınıŋ kesıluınıŋ saldarynan öndırılgen önım qoimalarda jatyp tozdy, eşnärsege jaramai qaldy.
Tıkelei jäne kölbeu öndırıstık bailanystardyŋ üzıluımen qatar, Reseidıŋ E.Gaidar basqarǧan ükımetı naryq jolyna tüsudı jeleu etıp, 1991 jyldyŋ soŋynda baǧany yrqymen qoia berdı. Söitıp, būrynǧy odaqtas elderdıŋ ekonomikasy, rubl keŋıstıgınde būryn-soŋdy bolmaǧan giperinfliasiiaǧa ūşyrap, ony eŋsere alarlyq jeke altyn valiuta qorlary bolmaǧyndyqtan, ülken daǧdarysqa ūşyrap jatty.
Osynyŋ saldarynan bar-joǧy bırer jyldyŋ töŋıregınde käsıporyndardyŋ qarjylai tabysy azaiyp, memlekettık biudjettıŋ kırısı kürt tömendep, aqşa qūnsyzdandy, jūmysşylarǧa jalaqy, zeinetkerlerge zeinetaqy, studentterge şäkırtaqy men basqa äleumettık järdempūl türlerın uaqtyly töleu ısı tūiyqqa tıreldı. Mıne, osyndai qiyn kezeŋde tyŋnan jol tabuymyz kerek boldy. Sol kezde men Ūlttyq memlekettık bank basqarmasynyŋ töraǧasy qyzmetıne taǧaiyndaldym. Prezident Nūrsūltan Nazarbaev qarajat jäne bank salalarynda keşendı jaŋa reformalar bastau, äsırese, Qazaqstan Respublikasynyŋ öz aqşasyn, egemendı elımızdıŋ derbes tölem qūralyn daiyndap, ainalymǧa engızu jönınde tapsyrma berdı.
Būl tapsyrma qūpiia türde berıldı. Öitkenı, onyŋ ärtürlı sebebı bar edı. Bırınşıden, ol kezde bız älı rubl keŋıstıgınde edık. Sondyqtan, öz valiutamyzdy engızu jaiyn jariia etuge mümkınşılıgımız bolmady. Ol rubl aimaǧyndaǧy elder KSRO-nyŋ ortaq qazynasynan älı öz ülesterın almaǧan, memleketaralyq bankaralyq esepşottar aşylmaǧan kezeŋ edı. Sonymen qatar, qazaq halqynyŋ sany respublika tūrǧyndarynyŋ 39,7 paiyzyn ǧana qūraityn, qalǧandary – özge ūlttyŋ diasporalarynyŋ ökılı, onyŋ ışınde eŋ köbı – orys diasporasy boldy. Osy jaǧdailardy eskerıp, ükımetımız rubl keŋıstıgınde qalai da ūzaǧyraq qalu saiasatyn ūstandy. Mıne, osyndai jaǧdaida barlyq jūmysty jasyryn türde jürgızuımızge tura keldı.
Ekınşı mäsele – saiasi mäsele. Bız äuelden, jetpıs jyl boiy ortalyqqa qarai ikemdele jūmys ıstetuge qalyptasyp qaldyq. Osy qadet bızdıŋ ükımettegı keibır şeneunıkterdıŋ süiegıne de, tynys-tırlıgıne de äbden sıŋıp alǧan, Mäskeuge täueldılıkten şyqqysy kelmedı. Sol kezde «rubl keŋıstıgı», «erekşe rubl keŋıstıgı» degen qisynsyz ūsynystar köterılıp jatty. Sodan ümıt etken şeneunıkter jaŋa maqsattarǧa küş bırıktırudıŋ ornyna, köŋılge qonymsyz şarualardyŋ şalǧaiynan aiyrylmaudyŋ bar amalyn jasap baqty.
Resei tarapy Qazaqstandy özınıŋ jaŋa rubl aimaǧynda alyp qaluǧa ūmtylǧan joq. Sebebı, Reseidıŋ bankirlerı men ekonomisterınıŋ bır mäselege közı anyq jettı. Sol kezde bızdıŋ ekonomikamyz da, Reseidıŋ ekonomikasy da qūlap jatty. Eger Resei Qazaqstandy sol kezde rubl aimaǧynda qaldyratyn bolsa, özge eldıŋ problemasyn özı arqalap alatyn edı. Qara basymen qaiǧy bolyp, qaida baryp toqtaryn bılmei jatqan kezde basqa eldıŋ batpanyn arqalap jüru oŋai şarua emes. Tıptı, Qazaqstan qalai bolǧanda da Täjıkstan siiaqty kışkentai el emes. Sondyqtan, mūndai jüktı olar kötere almaityn edı. Olar būl mäseleden özderı basyn alyp qaşty.
Söitıp, Qazaqstan men Resei arasyndaǧy keleşegı būlyŋǧyr köptegen kelısımşarttarǧa qol qoiylyp jatty. Bız osy taraptaǧy ükımetaralyq kelısımder keleşegınıŋ baiansyzdyǧyn eskerıp, Prezidentten alǧan tapsyrma boiynşa ūlttyq valiuta şyǧaruǧa bailanysty jūmysty toqtatpai jürgızıp jattyq. Qalai bolǧanda da, jüktelgen mındet üdesınen şyǧudy köksedık. Mäselen, Ūlybritaniianyŋ «Harrison jäne onyŋ ūldary» degen banknot fabrikasymen kelısımşartqa otyryp, qazan aiynda Londonda teŋgenı äzırleu jūmysyn bastap kettık. Sodan soŋ ǧana bız ūlttyq valiutany daiyndau jūmysy jürıp jatqany turaly Qazaqstan ükımetınıŋ basşylaryn habardar ettık.
Ol kezde bızde valiuta jäne metall aqşa şyǧaratyn öndırıs ortalyǧy joq edı. Banknot fabrikasy Perm, Mäskeu qalalarynda, Moneta saraiy Leningradta bolatyn. Orta Aziia respublikalary aqşany Permdegı banknot fabrikasynan alatyn. Bıraq, Perm fabrikasy 1992 jyldyŋ basynan būrynǧy odaqtastaryna rubl banknotyn berudı tolyǧymen toqtatyp, Reseidıŋ aldaǧy perspektivasyn qamdap, bıryŋǧai öz elınıŋ ǧana valiutasyn şyǧaruǧa köştı. Sondyqtan, bızge endı öz tırlıgımızdı qamdauymyz kerek boldy.
1993 jyldyŋ şılde aiynda Reseidıŋ özı KSRO-nyŋ ortaq valiutasynan bas tartyp, derbes tölem qūraly retınde ūlttyq valiuta-rubldı ainalymǧa qosty. Sonymen, būrynǧy Keŋes odaǧy aumaǧynda Armeniia men Qazaqstan ǧana özınıŋ derbes valiutasy joq el bolyp şyqty.
Bıraq, Qazaqstan sol kezde töl valiutasyn daiyndaudy aiaqtap, Ūlybritaniianyŋ banknot fabrikasynda 1993 jyldyŋ nauryz aiynda teŋgenıŋ alǧaşqy legın bastyryp ülgergen edı. Ol 1 mamyrda elge jetkızıldı. Bıraq, Resei men Qazaqstan ükımetterı arasyndaǧy keibır qoǧamdyq-saiasi, aqşalai-qarjylyq mäselelerdıŋ uaqtyly ärı tolyqtai şeşılmei, sozylyp ketuı saldarynan daiyn tūrǧan banknotty 15 qaraşaǧa deiın ainalymǧa qosa almadyq. Osy uaqytta eldegı jaǧdai tıptı şielenısıp kettı. Sebebı, Resei öz valiutasyn kırgızgennen keiın odaqtyq valiuta eş jerde şyǧarylmaǧandyqtan, qarjy tapşylyǧyna tap keldık. Odaqtyq ortaq valiuta eş jerde şyǧarylmaityn bolǧan soŋ, ony alatyn jer bolmai mäsele uşyǧa tüstı. Sonymen qatar, Reseidıŋ Ortalyq bankı 1993 jyldyŋ 1 qyrküiek aiynan bastap būrynǧy KSRO valiutasynyŋ tölem qūraly retınde zaŋdylyq küşı joiylatynyn jariialady. Sodan bız eşqandai zaŋdy valiutasyz qaldyq.
Qyrküiek aiynyŋ basynda Prezidenttıŋ qabyldauyna kırıp, teŋgenı ainalymǧa engızbesek, qoǧamdyq-äleumettık ahualdyŋ uşyǧyp ketuı mümkın ekendıgın jetkızdım. Elbasy qyrküiektıŋ ekınşı jartysynda memlekettık komissiia qūryp, ūlttyq valiutany engızu şaralary bastalyp kettı. Komissiia töraǧasy – sol kezdegı premer-ministr S.Tereşenko, müşelerı vise-prezident E.Asanbaev, Joǧarǧy Keŋestıŋ Qarjy jäne biudjet komitetınıŋ basşysy S.Täkejanov, bırınşı vise-premer D.Sembaev, Ekonomika jäne josparlau ministrı B.Iztıleuov, tūŋǧyş qarjy ministrı E.Derbısov jäne Qazaqstan Ūlttyq bank töraǧasy retınde myna men osy komissiianyŋ qūramyna kırdık. Komissiia ekı aptanyŋ ışınde ūlttyq valiutany engızu üşın qajettı qūjattardy daiyndap şyqty.
Sonymen, Prezident Nūrsūltan Nazarbaev tıkelei efirden Qazaqstan Respublikasynyŋ tūŋǧyş töl valiutasy – teŋgenıŋ jaryqqa şyǧatynyn, ainalymǧa engızılıp, elımızdıŋ tölem qūralyna ainalatynyn jariia ettı. Jaŋa valiutany engızu tärtıbın halyqqa jetkızu üşın Prezidentten keiın men tıkelei efirge şyqtym. Būl qaraşanyŋ on ekısı, jūma bolatyn. Senbı, jeksenbı künderı daiyndyq jürgızılıp, düisenbı künı, 15 qaraşada teŋge ainalymǧa şyǧaryldy. Üş kün boiy rubl teŋgemen qatar jürdı. 19 qaraşadan bastap teŋge töl aqşamyz bolyp tolyq küşıne endı.
Teŋge – Qazaqstan ekonomikasyn basqarudyŋ negızı qūraly. Teŋgenı ainalymǧa engızılgenge deiın bız bank salasynyŋ derbestıgın qamtamasyz etu üşın az ǧana uaqyt aǧymynda būryn-soŋdy elımızde bolmaǧan beitanyq şaralardy ūiymdastyryp, ıske asyruǧa tura keldı. Būryn elımızdegı bank salasy Mäskeudegı KSRO Ortalyq bankısınıŋ filialy därejesınde ǧana jūmys ıstep keldı. Oǧan deiın bızdıŋ eşbır şetel bankterımen bailanysymyz da, halyqaralyq aqşa naryǧynan nesie, investisiia tartatyn arnauly qarym-qatynasymyz da, syrtqy sauda boiynşa esep aiyrysatyn memleketaralyq esepşottarymyz da bolǧan joq. Bızdıŋ aldymyzda egemen elımızdıŋ derbes jaŋa bank jüiesın qalyptastyryp, oǧan kerektı barlyq infrastrukturalyq qarajat keşenderın qūru maqsaty tūrdy. Onyŋ qataryna ūlttyq derbes tölem jüiesın jasaqtap, elektrondy valiutalyq birjany qūru, altyn-valiuta qoryn jinaqtap, banknot fabrikasyn, moneta saraiyn, memlekettık qazyna qoimasyn salu, halyqaralyq bank jäne qarajat-nesie jüiesımen qarym-qatynas ornatyp, baǧaly metall, altyn, valiuta piasasyna şyǧu siiaqty kürdelı jobalardy ıske asyru mındetı tūrdy. Soǧan bailanysty jaŋadan zaŋ negızderın jasauǧa tura keldı. Sonymen, Qazaqstan Respublikasynyŋ jaŋaşa qarjy-valiuta naryǧyn qalyptastyruǧa kırıstık. 1992 jyly Şveisariianyŋ Siurih qalasyna baryp, sol eldıŋ ekı ırgelı bankımen kelısımşart jasastyq. Sodan keiın Ūlybritaniianyŋ, Fransiianyŋ, AQŞ-tyŋ, Japoniianyŋ jäne Belgiianyŋ, Avstriianyŋ, Türkiianyŋ, İrannyŋ ortalyq bankterımen bailanys ornattyq. Osy ırgelı elderdıŋ ortalyq bankterınıŋ basşylary bızge ülken kömek körsettı, bızdıŋ mamandarymyzdy tegın daiarlyq kurstarynan ötkızıp, naryq jaǧdaiyndaǧy ortalyq bankterdıŋ ıs-täjıribelerın üirettı. Sonymen, derbes, jaŋaşa qarjy-bank jüiesın jasaqtauǧa talpynǧan reformany Ūlttyq banktıŋ özın qaita qūrudan bastadyq. Bız būl ıstı jedeldete jürgızdık. 1992 jyly Ūlttyq bank basqarmasynyŋ basşylyǧyna kelgenımde 240 adam bolatyn. 1993 jyly Ūlttyq banktıŋ ortalyq apparatynda 800-den asa adam jūmys ıstedı. Jalpy, bank salasynda sany 12 myŋdai adam jūmys ıstedı, elımızdegı eŋ alǧaşqy departamenttık qūrylymdy basqaru jüiesıne engızıp, ekınşı deŋgeidegı bank jüiesıne baqylau jürgızetın buyn retınde qūrdyq.
Söitıp, qysqa şalym uaqyt ışınde Öskemende Moneta saraiyn qūryp, Almatyda banknot şyǧaru fabrikasy ırgetasyn qaladyq.
1992 jyldyŋ ekınşı jartysynan bastap bızdıŋ elektrondy valiutalyq birjamyz jūmys ıstei bastady. Būl – Qazaqstandaǧy eŋ alǧaşqy naryqtyq-elektrondyq birja sanalady. 1993 jyldyŋ bırınşı jartysynda Moneta saraiy men Banknot fabrikasyn salyp, ıske qostyq. Būl nysandar, qazırgı tılmen aitqanda, zamanaui innovasiialyq tehnologiialary bar, eksportqa önım şyǧaryp otyrǧan ülken öndırıs oşaǧy bolyp tabylady.
Kezınde basqany bylai qoiǧanda, mektep oquşylarynyŋ kündelıkterı men joǧary oqu oryndarynyŋ diplomdary, bank blankılerı men chekterı, bank-qarajat salasyna qatysty qaǧaz ataulynyŋ bärı Mäskeude basylǧany özderıŋızge mälım. Bızde ondai öndırıs orny mülde bolǧan joq. Mıne, osy mäselelerdı endı özımızdıŋ şeşuımızge tura keldı. 1992 jyldan bastap osy qaǧazdardy Mäskeuden öte qymbat baǧamen satyp aluǧa tura keldı. Ekonomikamyz qūldyrap, tūrmysymyz tūralap jatqanda oǧan mümkındık qalmady. Osyǧan orai, Prezident atalǧan mäselelerdı ūsynyqty şeşu jönınde Ūlttyq bankke tapsyrma berdı. Olardyŋ bärın Ūlttyq banktıŋ qarajaty esebınen şeşuge tura keldı. 1991 jyly Ūlttyq banktıŋ tauyp jatqan paidasy öte az edı, alaida, barlyq küş-jıgerımızdı sala otyryp, bız ony tabysty mekemege ainaldyra bıldık. Sonyŋ arqasynda qolymyzǧa az bolsa da, qarajat tüstı. Baǧaly qaǧazdardy özımız şyǧaruǧa mümkındık aldyq.
Teŋge 1993 jyldan bastap engızılgen sätte, özderıŋız bılesızder, bızde moneta qaǧaz türınde şyǧaryla bastady. Sebebı, bızdıŋ ükımet basşylary qazannyŋ aiaǧyna deiın «rubl aimaǧynda qalamyz» degen ümıtpen jūmys ıstedı. Eger bız temır moneta şyǧara bastasaq, onda kelısımşartty būzǧan bolyp sanalamyz. Sondyqtan, Moneta saraiynyŋ jūmysy aiaqtalyp, daiyn tūrǧanymen, tapsyrys bere almadyq. Oǧan qatysty saiasi şeşım qabyldanuy kerek boldy.
Elbasy bızge osy mäselenı qyrküiektıŋ ekınşı jartysynda şeşıp berdı. Al, teŋge monetasyz ainalymǧa tüse almaidy ǧoi. Sondyqtan, tiyndy şyǧaru kerek boldy. Sondyqtan, baǧaly qaǧazdar şyǧaratyn sehymyz üş auysymmen jūmys ıstep, bızge qajettı qaǧaz tiyndy bır ai kölemınde şyǧaryp berdı. Sodan keiın 1996 jyldan bastap, negızgı öndırıs jelısı ıske qosylyp, jaŋa tehnologiia engızılıp, bızdıŋ banknot şyǧaratyn fabrikamyz tek Qazaqstanǧa ǧana emes, basqa memleketterge arnap önım şyǧara alatyn därejege jettı. Onyŋ bır mysaly 2010-2011 jyly bızdıŋ 5 myŋ jäne 10 myŋdyq banknottarymyz sapa jaǧynan dünie jüzı boiynşa eŋ üzdık degen baǧaǧa ie boldy.
Mıne, sonymen, 1992-1993 jyldar tökken terımız dalaǧa ketken joq, osyndai ülken jaqsylyqtarǧa jetkızdı.