Körnektı aqyn, Abai atyndaǧy Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Ǧalym Jailybaidyŋ Astana tūrǧyny atanǧanyna bır jyldan asty. Aqynmen biyl şirek ǧasyr tolatyn elordamyz jaiynda, qoǧamnyŋ betalysy, ūlt bolaşaǧy, ädebiet, şyǧarmaşylyq turaly äŋgımelestık.
KITAP OQİTYN UAQYT QAITU KEREK
– Ǧalym aǧa, biyl – Astananyŋ 25 jyldyǧy. Sız elordany köp jyrlaǧan aqyndardyŋ bırısız. «Astanada. Aqpanda» atty öleŋıŋız, bas qalamyz jaily basqa da jyrlaryŋyz, sikl öleŋderıŋız bar. Elordaǧa köşıp kelgenıŋızge bır jyldan asty. Qalanyŋ damuy jaily ne aitasyz, Astanaǧa osy künı ne jetpeidı?
– İä, Astana turaly bıraz öleŋ jazdym. Kompozitor Ahmediia Esmūhanov änın jazǧan «Esıl aǧady» degen öleŋım «MuzArt» tobynyŋ oryndauynda elge tanyldy. Jalpy men Vavilov degen avtordyŋ «Astanalar tarihy» atty kıtabyn oqyp şyǧyp edım. Sonda üşınşı tolqynda Astana barlyq jaǧynan jetıledı, Astananyŋ öz qalpyna keluı üşın bıraz jyl kerek degen pıkırın oqydym.
Almaty bızdıŋ azattyǧymyzdyŋ besıgı boldy. Onda ziialy qauym qalyptasty. Al Astana – etek-jeŋın endı jinap kele jatqan qala. Künı keşe ǧana Prezidentımız osy qala turaly bıraz problemanyŋ basyn şaldy. Onda halyqtyŋ demalysy turaly, tıptı kıtaphana turaly aityldy. Memleket basşysy «Är audanǧa kıtaphana kerek, Astana boiynşa on segız kıtaphana ǧana bar eken, būl azdyq etedı» dedı. Şyn mänınde solai. Kıtap oqityn uaqyt qaitu kerek. Keiıngı otyz jylda bıraz düniemız joǧaldy, qūndylyqtardyŋ orny auysyp kettı. Ony qazır är qoǧam müşesı sezınedı. Bız – kıtapqa jaqyn adamdarmyz. Kıtaptardyŋ taralymy tüsıp kettı. Būl – äbden aitylyp, jauyr bolǧan taqyryp. Oqityn ūrpaq endı-endı paida bolatyn şyǧar dep oilaimyn. Ūlt boluymyz üşın, halyq boluymyz üşın, tıptı Astananyŋ astana boluy üşın kıtapqa jetelep äkeletın joldardy ızdeuımız kerek.
Ziialy qauym men bilık institutyndaǧy azamattar kıtapqa jaqyndau kerek. Olardyŋ kıtap oqudyŋ, teatrǧa barudyŋ, önerdıŋ şyn qūndylyqtaryn baǧalaudyŋ kezeŋı keldı. Sebebı tym jeŋıl dünieler ūrpaǧymyzdy jaqsylyqqa aparmaidy. Qazaqta «esı kırgen eskısın ızdeidı» degen maqal bar. Bızdıŋ ūlttyq kodymyzda, qanymyzda jazylǧan qara öleŋ sekıldı, qobyz sekıldı qūndylyqtar bar. Ony är qazaqtyŋ balasy sezınu kerek.
Keleşekte qazaqtyŋ ūrpaǧy Astanamen taǧdyryn bailanystyrsa, jaqsy bolar edı. Būl – özınıŋ tarihy, özınıŋ jönı, özınıŋ josyǧy bar qala. Osynda köşıp kelgenıme özım sondai quanyştymyn. Astana şyǧarmaşylyǧyma jaqsy äser etıp jatyr.
ÄDEBİETTIŊ BAS-AIаǦYN TÜGENDEP OTYRU – MINDET
– Sızdıŋ pıkırıŋızşe, Astana mädeni-ruhani ortalyqqa ainaldy ma? Bas qalanyŋ ädebi ortasyn qalai baǧalaisyz, qalyptasty ma?
– Astanada osy künı Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı jüz eludei qalamgerdıŋ basy qosylyp qaldy. Bıraq ädebi orta qalyptasyp kettı dep aita almaimyn. Jalpy men ädebi ortaǧa basqaşalau qaraityn adammyn. Ädebi orta bärınıŋ jinalyp otyratyn orny emes, aqyn da, jazuşy da – jeke tūlǧa, ädebi ortany solar özderı jasaidy. Astananyŋ türlı-türlı baǧytta ızdenısterı bar. Mysaly, qazır Ūlttyq akademiialyq kıtaphanaǧa köbırek adam bara bastady degendı estimın. Äsırese, demalys künderı. Osy köŋıl quantady.
Bıraq Astanaǧa kelgen qalamgerlerdıŋ, osynda jürgen jastardyŋ äleumettık jaǧdaiyn, tūrmystyq jaǧdaiyn jasaudy ekınşı kezekke qaldyrmau kerek. Olardy qoldap otyru kerek. Ärine, bilık tarapynan türlı konkurstar, festivalder ūiymdastyrylyp jatyr. Osyny jüielı türde, dūrys mehanizmın qalyptastyryp, qalamgerler qanattanatyndai ötkızu kerek. Asyly qaisy, jasyǧy qaisy aiyryp alatyndai, talantty tanityndai boluy qajet. Künı keşe ǧana Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada Tölen Äbdıktıŋ «Oŋ qoly» talqylandy. Osyndai talai ūrpaqty tärbielegen şyǧarmalardy nasihattau qajet. Mäselen, 2 aqpanda Mūhtar Maǧauinnıŋ tuǧan künı boldy. Bıraz jerde Maǧauin oqulary ötu kerek edı, onyŋ şyǧarmalaryn nasihattau kerek edı. Osyndai qalamgerlerdıŋ tuyndylaryn qalys qaldyrmai, uaqytynda ötkızıp otyrǧan jön. Ädebiettıŋ bas-aiaǧyn tügendep otyru – mındet, sebebı Astana jastardyŋ qalasyna ainaldy.
KEZ KELGEN ŞYǦARMANYŊ İESI – HALYQ
– Ūlttyq aqyn degen ūǧym bar. Sızdı öz basym sondai aqyn dep baǧalaimyn. Qazaqtyŋ mūŋyn, qaiǧysyn, şerın jazdyŋyz, älı de jazyp kele jatyrsyz. Olar «Alǧadaǧy aqqular», «Saryarqa. Proton qūlaǧan jyl», «Qara oramal», «Tama köşken» bolyp jalǧasyp kete beredı. Keiıngı jazǧan poemaŋyz «Sodom men Gomorra» atalady. Osy şyǧarmaŋyz arqyly ne aitqyŋyz keldı?
– Şyǧarmaşylyq adamy belgılı bır biıkke şyqqan soŋ, belgılı bır jasqa kelgennen keiın basqa qūndylyqtardy ızdeidı. Mahabbatty, tabiǧatty jyrlap kele jatyrmyz, būl – mäŋgılık taqyryptar. Men pandemiia kezınde «Sūraq belgısı» degen poema jazdym. Būl şyǧarmany pandemiiadan būryn aldyn ala josparlaǧan edım. Ol – adamdy öz ışıne üŋıldıretın tuyndy. Sonda «Maraltaiǧa» degen tarau bar. Pandemiia uaqytynda ol «Aǧa, bala-şaǧammen Sozaqqa ketıp baramyn. Sız jazyŋyzşy, mynau aqyrzaman ǧoi, eldıŋ bärı bır-bırınen qorqyp qaşyp jatyr» dep habarlasty. Aldynda qasiettı tört kıtapty oqyp şyqqanmyn. Maraltaidyŋ sözı oilandyrdy. Sodan aqyn ınımnıŋ ötınışı qamşy bolyp, otyra qalyp «Sūraq belgısınıŋ» bırınşı bölımın jazyp tastadym. Poemany ainaldyrǧan on bır kün ışınde aiaqtadym. Būl Smaǧūl Elubai syndy körnektı jazuşylardyŋ, ülken ǧalymdardyŋ jaqsy baǧasyn aldy.
Al «Sodom men Gomorra» qos jynystylyq, azǧyndyq mäselelerın qozǧadym. Özım İordaniiaǧa barǧanmyn. Sodom men Gomorra turaly aŋyz bolǧanmen, onyŋ ornyn kördım. «Lūt paiǧambardyŋ kezınde, bızdıŋ däuırımızge deiın bolǧan oqiǧa» dep aitylǧanmen, mūnda şyndyq bar.
Byltyr 31 mamyr künı Qaraǧandy qalasynda menıŋ on alty tılge audarylǧan «Qara oramal» atty kıtabymnyŋ tūsaukeserı öttı. Oǧan jiyrma üş memlekettıŋ elşılerı qatysty. Sonda «Sodom men Gomorra» poemasyn audaruǧa ūsyndym. Keibır batys elderınde bız anaiy dep baǧalaityn äreketterge zaŋ jüzınde rūqsat berılgen. Bıraq adam bolǧannan keiın ortaq moral, ortaq ūstanym, ortaq közqaras bolady. Mysaly, Qūran da, Injıl de, Zäbur de, Täurat ta adam balasyn jaqsylyqqa, ızgılıkke ündeidı. Qazır erkek pen erkektıŋ, äiel men äieldıŋ qosyluy, azǧyndyqqa baru, jalǧan aitu, közboiauşylyq, saiqaldyq – osynyŋ bärı adamzatty oiranǧa äkeledı, tübı jaqsylyqqa aparmaidy. «Sodom men Gomorra» sondai oida jazyldy. Qazır taǧy bır poema jazyp jürmın, atyn aita almaimyn, öitkenı özım de bılmeimın. Andrei Voznesenskiidıŋ «Poemalar legı» degen şyǧarmalary bar. Menıŋ «Sūraq belgısı», «Sodom men Gomorra» jäne qazır jazyp jatqan poemam – osy üşeuı bır-bırınen ajyramaityn şyǧarmalar bolatyn şyǧar dep oilaimyn.
– Osy atalǧan poemalaryŋyz qazırgı qoǧamymyzdaǧy mäselelerdı köteredı. Halyq o bastan jaqsy qabyldady. «Tyŋdalmaǧan söz jetım» deimız ǧoi, sızdıŋ jazǧanyŋyzǧa joǧarǧy jaq nazar audaryp jatyr ma, şyǧarmalaryŋyz qanşalyqty elenıp jatyr dep oilaisyz?
– Avtor jazǧanymen, kez kelgen şyǧarmanyŋ iesı – halyq. Menıŋ tuyndylarymdy bilık baǧalamai jatyr dep aituǧa bolmaidy. Mäselen, ötken jyly memleketımızdıŋ eŋ ülken syilyǧyn aldym. Osy künge deiın otyzdyŋ üstınde kıtap şyǧardym, ondaǧan tılge audaryldym. Älı de eŋbek etıp kele jatyrmyn. Jurnaldyŋ redaktory bolyp otyra beruıme bolar edı, bıraq maǧan odan görı oilanuǧa tura keldı. Köŋılde alaŋ jüredı, özımnıŋ jūmystarymdy bıtıre bereiın dep şeştım. Özımnıŋ oqyrmandarym bar, olar ızdep, sūrap jüredı. Būl – aqyn üşın baqyt. Jarasqannyŋ:
Dosyŋ bolǧym keledı,
dosyŋ bolǧym,
Dossyz ötken ömırdıŋ
bosyn kördım.
Jazsam deimın
atyŋdy qataryna
Jüregıŋe jazylǧan esımderdıŋ, – dep keletın öleŋı bar. Kez kelgen şyǧarmaşylyq adamynyŋ negızgı maqsaty sol: aqyndar senıŋ öleŋıŋdı oqysa deidı.
– Äu basta jap-jaqsy aqyndar bolyp tanylyp, memlekettık qyzmetke ornalasqan soŋ poeziia älemınen körınbei ketken aqyn ınılerıŋız bar. Olar qaryn qamyn şyǧarmaşylyqtan joǧary qoidy ma, bılmeimın. Kezınde Ūlyqbek Esdäulettıŋ memlekettık qyzmette jürgenın bılemız. Ol öleŋın joǧaltpady. Özıŋız de Syrtqy ıster ministrlıgınde ıstedıŋız. Sonda jüre beruıŋızge bolar edı ǧoi, sız sony şyǧarmaşylyq üşın tärk ettıŋız be?
– İä, şyǧarmaşylyqpen ainalysu üşın memlekettık qyzmetten kettım. Būl memlekettık qyzmettı jek körgenımnen emes. Keŋes Odaǧy kezınde şyǧarmaşylyq adamy araq ışıp, kedei boluy kerek degen nasihat qatty jürdı. Solai jürıp, ömırden ötken talai qalamgerdı kördık. Menıŋşe, olai bolmauy tiıs. Şyǧarmaşylyq adamy elge dūrys körınuı kerek. Onyŋ dını myqty bolyp, kez kelgen närsege ezılmegenı jön. Äitpese qiyndyqtardy bız de kördık. Päterde jürdık, bala-şaǧany arqalap üiden üige köştık. Bıraq poeziia kögınde jarqyraityn säulelı künderıŋ bolady degen senım talai qiyndyqtan alyp şyqty.
Ömırde jetken biıkterım, qazaq öleŋıne qosqan ülesım bolsa, aldymyzdaǧy aǧa buynnyŋ tılektestıgınıŋ arqasynda boldy. Solardyŋ aialy alaqanyn sezındım. Mysaly, keşegı Qasymdarǧa şäkırt bolǧan Syrbai Mäulenov arqamyzdan qaqty, Tūmanbai, Qadyrlardy kördık. Käkımbek Salyqov, Fariza apamyz alǧysöz jazdy. Serık Qirabaev «Bügıngı öleŋ» degen maqalasyn arnady. Būl kısıler sol maqalalaryn jazaiyn dep jatyrmyn dep aitqan da joq. Bır künı Qoǧabai Särsekeev «Ǧalym, jiyrma-otyz gazet almaisyŋ ba?» dep habarlasty. Men gazet sataiyn dep tūr ma dep oilap, «nege osynşama gazet aluym kerek?» dep sūradym. Sonda aǧamyz «Sen qyzyq adam ekensıŋ, Serık Qirabaev ekı bettık maqalany eldıŋ bärıne arnamaidy» dedı. Söitsem, «Qazaq» gazetıne akademiktıŋ menıŋ şyǧarmaşylyǧym turaly maqalasy şyǧypty. Osy kısılerdıŋ, «Qūmqopa» festivalınde «Qarataudyŋ basynan» degen toptamamdy oqyp, Şyŋǧys Aitmatovtyŋ batasyn aldym.
Taǧy bır baqytym – älemdı köp şarladym, festivalderge bardym, şyǧarmaşylyq bäigelerge qatystym. Būl bır şetı sonau İordaniiadan bastap Resei, Ukrain, Türkımenstan, Türkiia bolyp jalǧasyp kete beredı. Alpys jasyma orai «Aqyn Ǧalym Jailybai Qaraǧandyǧa şaqyrady» degen türkı düniesınıŋ festivalın ötkızdım.
ŪLYLARYMYZDY BÖLŞEKTEP, AIMAQTARǦA BÖLIP ALDYQ
– Şetelderge köp bardym dep otyrsyz. Qazaq «üiren de, jiren» deidı ǧoi, şyǧarmaşylyq tūrǧydan şetelderden ne üirenerımız bar?
– Keiıngı otyz jylda ideologiiada ülken aǧattyq jıberıp aldyq. Mäselen, Abaidyŋ toiy bolsa, būl Semeige tapsyrylady. Sonda Abai Şyŋǧystaudyŋ ǧana balasy sekıldı, Jambyl Ūzynaǧaştyŋ, Mahambet Atyraudyŋ, Qasym Amanjolov Qarqaralynyŋ, Säken Seifullin Jaŋaarqanyŋ ǧana perzentı tärızdı bolyp tūrady. Qazır solai bolyp kettı. Bızdıŋ oqyǧan uaqytymyzda basqaşa edı. Osy tūlǧalardyŋ künderın, aptalyqtaryn respublika boiynşa ötkızıp, formasyn tabu kerek. Oǧan bälkım, Oqu-aǧartu ministrlıgı atsalysu qajet. Būl jūmysqa sonşama köp qarjy kerek emes. Äitpese qoldan bölektep jatyrmyz, ūlylarymyzdy bölşektep, aimaqtarǧa bölıp aldyq.
Ekınşıden, toi ötkızudı üirenuımız kerek. Mäselen, üş myŋ kiız üi tıgıp, Abaidyŋ toiyn ötkızdık. Endı bızdıŋ ǧasyr ondai toilardy kötere ala ma? Taras Şevchenkonyŋ toiyna barǧanymda qyryq şaqty memlekettıŋ adamdaryn Ukrainanyŋ Kievten bastap Kanev, Dnepropetrovsk, Dneprodzerjinsk, Zaporojenı aralatty. Toi Hersonda aiaqtaldy. Ülken şyǧyn şyqqan joq. Şevchenko suretşı de edı ǧoi, barǧan jerımızde köşedegı asfaltta suretter salynyp, öleŋder oqylyp jatty. Jarty Ukraina toiyn toilady.
Al bızde şyǧyn köp. Men Baianauyl audanynyŋ Qūrmettı azamatymyn. Baianauylda keibır jyldary jylyna alty-jetıge deiın toi ötedı. Būl oŋai emes. Sebebı būl öŋır kışkentai bolǧanmen, qanşama akademik, aqyn-jazuşylar köp şyqqan. Dihan Äbılov, Qalijan Bekhojin, Zeiın Şaşkin, Zeitın Aqyşev, Mäşhür Jüsıp, Sūltanmahmūt, Jüsıpbek Aimauytov, Jaiau Mūsa bar. Sondyqtan toi ötkızu formalaryn tabu kerek.
Eŋ ülken mäsele – toidyŋ artynda qalatyn dünieler. Qasym Amanjolovtyŋ jüz jyldyǧynda Kent tauynyŋ bauraiynda bas baiandama jasaǧan edım. Sonda osy oilarymdy aittym. «Qasymdy osy toi özınıŋ tūǧyryna qondyryp berse» degen tılektı jetkızdım. Şyn mänınde jüz jyldyǧynan keiın Qasym ruhy qaitadan tırılgendei äser aldyq. Eskertkışı qoiyldy, şyǧarmalary nasihattaldy. Toidyŋ osy formatta ötkenı dūrystau bolady.
QAZIR JAŊAŞA OILAITYN AQYNDAR KEREK
– Jazuşylar odaǧynyŋ basşylyǧynda bolǧanyŋyzda Baianauylda jas qalamgerlerdıŋ forumyn ötkızdıŋız. Qazır jastardy yntalandyru üşın, olar ösu üşın ne ısteu kerek? Öitkenı köp jas aqyn müşäira quyp, aqşanyŋ soŋyna tüskendei.
– Ädebi syn boluy kerek. Qazırgı jastardyŋ köbı adasyp jür, ädebiette özderınıŋ ornynda jürgen joq. Öleŋge qoiylatyn äuen, saz, yrǧaq, üilesım, garmoniia, obraz siiaqty köptegen talaptar bar. Olar bylaişa közge körınbeidı. Ärine, ūiqastyra beruge bolady. Sonymen aqyn bolyp, kıtap şyǧaryp jürgender kezdesedı. Ondai emes, qazır jaŋaşa, basqaşa oilaityn aqyndar kerek. Bıren-saran sondai jastar bar.
Qaptaǧan forumdardan, müşäiralardan eşqaşan şedevr tumaidy. Solardy jiı ötkızuge öz basym qarsymyn. Är närsenıŋ öz jönı bolady. Bır jyly Baianauylda Jaiau Mūsanyŋ toiy ötıp, aitys ūiymdastyryldy. Sonda bır aqyn «Şormannyŋ qanışer ūrpaqtary bar» degen sözdı aitty. Men «Şormannyŋ ūrpaqtary kım ekenın, Şormannyŋ kım ekenın bılesıŋ be?» dep qatty renjıdım. Osylai eşteŋe oqymai aitatyn, jazatyn aqyndar bar. Jaiau Mūsanyŋ «Şormannyŋ Mūstafasy atymdy alyp» degen jalǧyz sözı üşın olai aituǧa bolmaidy, būl – basqa dünie. Şormannyŋ ūrpaǧy kerek bolsa, qyzynan tuǧan – Şoqan Uälihanov. Jalpy aqyn bolu üşın köp oqyp, ömır köru kerek.
– Otyz jyldaǧy aǧattyqtardy aittyŋyz. Endı Jaŋa Qazaqstan dep jatyrmyz. Bıraz reforma qolǧa alynyp jatyr, bolaşaqqa ümıt bar. Degenmen otyz jylda jetıstıkter de boldy ǧoi. Būl turaly ne aitasyz?
– Ötken otyz jyl jūlyp tastaityn tıs emes. Būl – tarihtyŋ bır kezeŋı. Jeke adamdardyŋ qatelıgı, basqasy boldy. Bıraq beibıt ömır sürdık, täuelsızdıgımızdı aldyq, astanamyz köştı, şekaramyz bekıdı. Formasiia özgerdı. Kapitalistık qoǧamǧa, naryqtyq qoǧamǧa köştık. Ötpelı kezeŋ – öte qiyn kezeŋ. Bıraq ötken otyz jyldy taza joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Endı keruennıŋ köşı jügı auyp ketpei, dūrys jolǧa tüssek degen tılegım bar.
