Haip jasau aiyp pa?

Salmaqty tūlǧalar baǧdarlamaǧa da salmaq qosady

Aqparat qūraldarynyŋ negızgı mındetı jaŋalyq taratu ekenı ras. Bıraq jaŋalyq taban astynda-aq äleumettık jelıler arqyly tarap jatqandyqtan, jurnalisterge talap küşeiıp, bäseke bäsı artatynyn eşkım joq­qa şyǧara almaidy. Jaŋalyqty qatesız beru, qaptaǧan derekterdıŋ arasynan kerek mälımetterdı ırıktep taŋdap bere bılu, aqparatty saralap, dūrys paiym jasau, der kezınde jetkızu… – osy sekıldı köp qabılet qajet-aq. Būǧan qosa, qai baǧdarlamanyŋ tılı ūǧynyqty bolsa, kö­rer­men sol arnaǧa jıpsız bailandy dei berıŋız.
Būl oraida bız «Astana» telearnasyndaǧy «Bızdıŋ uaqyt», «KTK» arnasyndaǧy «Aptap», «Habardaǧy» «7 kün», «Euraziia -1» arnasyndaǧy «Basty baǧdarlama» jäne «Qazaqstan» ūlttyq arnasyndaǧy «Mäsele» aqparattyq-saraptamalyq baǧ­darlamalaryna zer salyp kördık.
Osydan on bes jyldai būryn «efirge tek jastar şyǧuy kerek» dep jappai jas jurnalisterge «jabysqan» telearnalar qazır raiynan qaitqan. Olar, kerısınşe, kezınde ūzaq jyl telejürgızuşı bolyp qyzmet etıp, köptıŋ synynan ötıp, körermen süiıktısıne ainalǧan salmaqty, täjıribelı mamandardy tarta bastady. Soŋǧy jyldary Dana Nūrjıgıt, Qymbat Dosjan, Serık Janbolat, Zeiın Älıpbek, Aigül Mükei, taǧy basqa telejurnalis­tika maitalmandarymen qaita qauyşyp, körermen közaiym bolyp jatqany – sonyŋ dälelı. Mūndai bılıktı, syily, salmaqty tūlǧalarmen bırge, ärine, telebaǧdarlamanyŋ da bedelı artatyny anyq.

«Köleŋkedegı kısı» köleŋkedegı aqiqatty ǧana aita ma?

«KTK» arnasyndaǧy «Aptap» baǧdarlamasyn jürgızetın Serık Janbolat bır sūhbatynda studiiada eşqaşan bıreuler da­iyndap bergen sözdı oqymaitynyn, ünemı mätındı özı jazatynyn aitypty. Aptadaǧy asa maŋyzdy degen mäselelerdı ırıktep, jılıkşe şaǧyp, taldap beretın baǧdarlamany körıp otyryp būǧan senbeu mümkın emes. Baǧdarlama tılı jalpy körermenge ūǧynyqty, asa körkemdep köp sözdı şūbyrtpaidy. Būl baǧdarlamanyŋ bır erekşelıgı – jürgızuşınıŋ studiiaǧa «tırı faktıler» alyp şyǧatynynda. Mäselen, jazuşy Şerhan Mūrtaza dünieden ozǧanda, aqiqat aldaspany atanǧan qairatker jaily aitqanda Serık Janbolat qolyna qamşy ūstap tūrdy. «Mūny Şer-aǧam» syilaǧan» dedı. Al Ahmet Bai­tūrsynov mūrajaiynyŋ älı memleket menşıgıne ötpei kele jatqanyn qozǧaǧan problemaly siujettı körseterde mūraǧattan Baitūrsynov öz qo­lymen toltyrǧan ıs-qa­ǧazdy ūstap tūrdy. Būl baǧdarlamanyŋ är kör­setılımınen qolşoqpar, te­mır qūrylǧylar, taǧy basqa ärtürlı närselerdı köruge bolady. Ärine, körsetetın siujetıne bailanysty. Jalpy, baǧdarlama jurnalisterınıŋ belgılı bır mäselenı taldap, täptıştep aitatyny köŋılge qonady. Qajet aqparattarǧa qanyǧyp, köŋılge oi tüie alasyŋ.
Mūnda keibır şyndyq «Köleŋkedegı kısı» dep atalǧan keiıpkerdıŋ auzymen aitylady. Būl täsıldıŋ artyqşylyǧy da sonda, belgılı bır tūlǧa söilemeitındıkten, aitar oidy naqty faktımen däleldep jatu qajet emes. Aldyŋǧy aptada şeneu­nıkter qandai kölık mınıp jür degen mäsele boiynşa «Köleŋkedegı kısı» bıraz kökeidegı oidy aitqany ras. Bürkeulı jatqan keibır şyndyqty estıp, sol joly jasyryn keiıpkerge riza bolǧan edık. Bıraq jalpaq jūrt bıletın qarapaiym şyndyqty aitqanda būl keiıpker qajet pe?
27 qazan küngı «Aptapta» eldıŋ bärı şulap jazyp jatqan komsomoldyŋ 100 jyldyq toiyna qatysty oilardy baǧdarlama jurnalisterı «Köleŋkedegı kısıge» aitqyzypty. Bıraq ol sonyŋ aldynda ǧana jurnalist jasaǧan siujettegıden äserlı bolǧan joq. Eger sözı «Komsomol toiyn toilau – Keŋes Odaǧyna qaityp baru degen söz» degen tarihşy Talas Omarbekovtıŋ nemese «Komsomoldar – totalitarlyq rejim jauyngerlerı. Komsomoldyŋ 100 jyldyǧy täuelsızdık jyldary toilanǧany «al ne ısteisıŋder?» degenı siiaqty» degen saiasattanuşy Dos Köşımnıŋ sözınen ötkır bolsa bır särı edı. İä, bızdıŋşe, jurnalister aitatyn şyndyǧy auyr bolǧan jaǧdaida, iaǧni ol basqa qauıp töndıruı mümkın dep sanaǧanda ǧana bürkenşık atqa, jūmbaq keiıpkerge jügınse jarasatyn siiaqty. Al komsomol taqyryby basqa qauıp töndıretındei taqyryp emes edı. Qauıp töndırse, däl osy mäselenı aşyqtan-aşyq jazyp jatqan äleumettık jelı belsendılerı qalai aman jür?
Bır artyqşylyǧy, «Aptap» «Habardyŋ» «7 künı» sekıldı bilık oryndarynda söz bolǧan mäselelerdı ǧana qamtymaidy. Onyŋ jurnalisterı el ışındegı ärtürlı özektı mäselelerden siujet jasaidy. Mysaly, aldyŋǧy körsetılımınde Baitūrsynov mūrajaiy turaly tolymdy reportaj jasap, osy bır qasterlı oryn töŋıregındegı problemany egjei-tegjeilı jetkızse, soŋǧy körsetılımınde qarausyz qalǧan auyldar, ūsaq auyldardy ırılendıru baǧdarlamasynyŋ qajettıgı sekıldı mäselelerdı qozǧady.

«7 kün» demekşı, būl baǧdarlamaǧa jaŋaşyldyq, erkındık jetıspeitın siiaqty. Jurnalist Rinat Kertaev jazylǧan mätındı oqyp bere me, älde kelgen siujetterge sai özı mätın jazyp şyǧa ma – özderıne mälım. Bıraq baǧdarlama tılı tym qataŋ ekenın jasyra almaimyz. Resmi sözder köp qoldanylady. Maǧynasy aşylmaǧan, sıresıp qalǧan mätındı tyŋ­damaq tügıl, studiiada tū­ryp oqu da jurnalistke auyr şyǧar degen oiǧa qaldyq.
«Astana» telearnasyndaǧy Jaina Slambek jürgızetın «Bızdıŋ uaqyt» baǧdarlamasynyŋ tılı onymen salystyrǧanda jeŋıldeu. Būl baǧdarlamanyŋ tartymdylyǧyna aŋdatpany ekpındep oqyp bastap, sybyrlap aiaqtaityn belgılı jurnalist Jaina Slambektıŋ özı yqpal etetın siiaqty. «7 kün» sekıldı būl baǧdarlama da, negızınen, bilık oryndarynda köterılgen mäselelerdı qozǧaidy. Bırşama «şeŋberden» şyǧyp, kötergen mäselesın keŋ qamtuǧa tyrysatyny aŋǧarylady.

«Ruhani jaŋǧyru» sözın jauyr qylyppyz

Bızdıŋ paiymymyzşa, körermen kütıp köretın aqparattyq-saraptama baǧdarlamalary – «Euraziia – 1» arnasyndaǧy «Basty baǧdarlama» men «Qazaqstan» ūlttyq arnasyndaǧy «Mäsele».Būl ekı baǧdarlamadan da jurnalisterdıŋ erkındıgın, ızdenımpazdyǧyn baiqauǧa bolady. Olar baǧdarlama barysynda körsetıletın siujetterge qatysty haip jasap, neşe türlı agressiialyq sipaty bar äreketterge baruy mümkın. Eŋ bastysy, kö­rer­mendı beijai qaldyr­maudy maqsat etedı. Ait­qan närsesın, körsetken siujetın jeter jerıne de­iın jetkızuge talpynady. Nätije şyǧaruǧa tyrysady. Körermendı jaŋalyq köruge şaqyru ūiqyda jatqan adamdy oiatu dep beinelesek, būl baǧdarlamalardyŋ jurnalisterı ūiqydaǧy kısını jūlqylap, tartqylap, qūlaǧyna aiǧailap, qalai da oiatpai qoimaityn siiaqty. «Tūra ǧoi» dep erkeletıp, sybyrlap ia sausaǧyŋnyŋ ūşymen türtkılegende oianbaityn adamdardyŋ bolatynyn eskersek, būl jurnalis­terdıŋ jūlqylanyp, tıstenıp söilep, haip jasap, erkındıktı aqyl-esı jetkenşe paidalanatyndary qajetten tuǧan qadam dep aqtap aluǧa bolady.
Ötken aptadaǧy «Basty baǧdarlamada» ärıptes­terımızdıŋ ärbır bolǧan oqiǧaǧa erkın syn aityp, erıktı közqaras tanytatyny täntı etedı. «Osy aptada bükıl eldıŋ igı jaqsylary qyzyl tudyŋ saiasynda sapqa tūryp, keŋestık jastar ūiymynyŋ änūranyna ūiydy. Byltyr Alaş qozǧalysynyŋ 100 jyldyǧynda qozǧalmaǧan dökeilerıŋ komsomoldyŋ 100 jyldyǧyn alty alaşta dürıldetıp ötkızdı. Keiıngı buyn, myna senderge ruhani jaŋǧyru kerek dep jürgen aǧalaryŋnyŋ ısı – būl» dep bastaǧan jürgızuşı Berık Düisenbaevtyŋ sö­zın ekınşı jürgızuşı Aidana Üsenbai akterlık şeberlıkpen ılıp äketkenı jarasymdy körındı. «Keŋestık simvolikalar men qūndylyqtardyŋ qūny kök tiyn. Öitkenı men tä­uelsızdıkpen bırge tudym» deidı ol.
Baǧdarlamada elge tanymal tūlǧalardyŋ komsomoldar toiyn ruhani jaŋǧyrumen üilestırmek bolǧany synalypty. Äsırese, siujet jasaǧan jurnalistıŋ sözın «ruhani qaŋǧyru, oi, ruhani jaŋǧyru» dep bastaǧany da qisyndy körındı. Būl, ärine, «ruhani jaŋǧyru» degen sözdıŋ jauyr bolǧanyn körsetedı. Jauyr bolmai qaitsın, komsomoldyŋ 100 jyldyq toiyna da sony tyqpalap otyrsa.
Jalpy, «Basty jaŋalyqtar» köterılgen mäseleler aqparatty molynan qamtyp, keiıpkerler tartyp, ötkır oi aita alatynymen erekşe. Mäselen, soŋǧy habarda Ämırjan Qosanovty, saiasattanuşy Azamathan Ämırtaidy «söiletkenı» baǧdarlamanyŋ baǧasyn ösırgendei. Azamathan Ämırtai kezınde komsomoldardyŋ qolymen Şäkärım öltırılıp, qūdyqqa tastalǧanyn, komsomoldardyŋ qolymen aştyq jasalǧanyn, olar auyl adamdarynyŋ malyn tartyp alyp, ūjymdastyramyz dep eldı qinaǧanyn, repressiia qūrbandaryn da sol komsomoldyqtar atyp öltırgenın aitypty. Siujet «Ne de bolsa 29 qazan būl qazaq täuelsızdıkke emtihan tapsyrady» dep aiaqtalady. Jurnalist Nūrbek Bekbau da baǧdarlamany sättı tüiındegen.
Būdan soŋ jurnalist Artur Maǧzūmovtyŋ reportajy da este qalarlyqtai boldy. 28 jylda qazaqşa söilei almaǧan şeneunıkterdıŋ mektep mūǧalımderın üş aida aǧylşyn tılınde sairatqysy keletının kelemejdei jetkızıptı. Mäsele aǧylşynşa bıletın mektep mūǧalımderıne qosymşa üstemaqy töleu jönınde bolǧan. Siujet Parlament otyrysy negızınde jasalǧan. Söz tıl turaly bolǧandyqtan, jurnalist te tartynyp qalmapty. «Sız memlekettık tıldı qaşan üirenesız?» dep deputattarǧa sūrau salady. Jaişylyqta şımırıkpei orysşa söilei beretın şeneunıkter betıne kamera töngende qalai da ar-ūiatymen betpe-bet keletın siiaqty. «Qaşan üirenesız?» degen sūraqqa qyzaraqtap «kelesı jyly» dep jauap bergender bar. Şeneunıkterdıŋ betın berı qarai būryp, olarǧa memlekettık tıldı tezırek üiretu üşın ünemı osylai kamera köterıp, soŋynan quyp jüru kerek pe dep qaldyq.

Şölmekter şaqqan…
Vannada jatqan…

Aldyŋǧy aptada ūstazdar turaly söz qozǧarda «Ūstazym» änımen aşylǧan «Mäsele» baǧdarlamasynyŋ «tızgınşısı» Nartai Aralbaiūly ötken aptada ändı de, sändı de jinap tastap, bötelke syndyrumen bastady. Taqyryp ışımdık jönınde bolǧan. Bır şölmektı ekınşısımen soǧyp, şart etkızıp syndyrǧanda, teleekrannyŋ aldynda otyryp denemız tıtırkengenı ras. Artynşa studiiada üstelde tūrǧan on şaqty şölmek satyrlap, jerge şaşylyp, şaǧyldy. Ärı qarai jürgızuşı şölmek synyqtary şaşylǧan studiiada sözın jalǧady.

«Nyspym – Nartai, äkemnıŋ aty – Aralbai, bügıngı aitylatyn mäsele – mynadai» dep «mäselenıŋ maqūlmen emes, aqylmen şeşıletının» aityp baǧdarlamany erkın jürgızetın ärıptesımızdıŋ akterlık şeberlıkke kende emes ekenın talai körgenbız. Talantty bolmasa, alpinister turaly aitarda studiiaǧa arqanmen qūldilap tüsıp nemese taǧy bırde kameranyŋ aldynda vannaǧa jatyp, el esınde qalarlyqtai «erlık» jasai alar ma edı? Būl – haip. Aqparattyq-saraptamalyq habarda haip jasau aiyp pa? Jalpy, studiia­da vannaǧa tüsu nemese şölmekterdı satyrlatyp syndyru efir mädenietıne jata ma, joq pa? Būl sūraqtardyŋ jauabyn är körermennıŋ öz ekşeuıne qaldyrdyq. «Bolmaidy» men «boladynyŋ», mındetteme men tyiymdardyŋ, qatyp qalǧan qataŋ qaǧida, qasaŋ közqaras pen jaŋaşa ızdenıs, jaŋa täsılderdıŋ arasynda jybyrlap damu jolyn ızdep jürgen qoǧamǧa, bälkım, osyndai erekşe dünieler kerek te şyǧar, kım bılsın?!
Jalpy, Nartai baǧdarlamasyn jaqsy jürgızedı. Soŋyna deiın jalyqpai köresıŋ. Sözdı ūiqastap jetkızedı. Tılı tögılıp tūr. Är baǧdarlamasynda qoldanǧan «mūǧalımnıŋ aty özgerdı me, älde basqa da mäselenı köz kördı me», «äleumettık jaǧdaiy äl üstınde, jalaqy jetkenşe hal üstınde jüredı», «jazǧyramyz, azǧyramyz», «ūstaz şäkırtın şertıp keledı, artynşa oquşy ata-anasyn ertıp keledı» degen sekıldı tırkesterı esımızde qalypty. Tarihta qalǧan tūlǧalardyŋ ūlaǧatty sözderın tiımdı qoldanady. Baǧdarlamany qyzyqty etıp, kötergen mäselenı qalai da körermen sanasyna jetkızu üşın «Aldaraspan», «Şanşar» sekıldı satiralyq teatrlardyŋ qoiylymdarynan üzındı keltırıp, küldırıp otyryp oilandyrady.
Jalpy, būl baǧdarlama «aitamyz», «körsetemız» dep keletın aŋdatpasymen-aq balalardyŋ özın eleŋ etkızetını jasyryn emes. Adam jadyna köru qabıletı ǧana emes, estu qabıletı de erekşe yqpal etetının jaqsy bıletın ärıptesterımız dauys, yrǧaq mümkındıkterın de tiımdı paidalana bıledı. Güljazira Ǧaliqyzy bastaǧan jurnalisterı de osal emes. Habardyŋ kötergen mäselesın egjei-tegjei baiandaityny köŋılge qonymdy.

Soŋy

Jalpy, telearnalardaǧy ärıptesterımızdıŋ jaŋalyqty jetkızu, belgılı bır mäselenı zerttep, saraptap körsetu jaǧynan bılıktılıgıne, ızdenımpazdyǧyna, qabıletı men eŋbekqorlyǧyna dau aita almaimyz. Kei jürgızuşılerdıŋ tıstenıp söileitını ersı körınıp ketetını bolmasa, jalpy aqparattyq-saraptama baǧdarlamalarynda tıl bailyǧy zor, sözge şeşen, akterlık qabıletı joǧary ärıptesterımız az emes eken. Sonda da sözımızdı tüiındei kele, haipty körermen aldynda aiypty bolyp qalmai, abailap jasasa eken degen tılek bıldırgımız keledı. Sanany sılkıp oiatamyn dep körermendı ürkıtıp almasa boldy da.