Ūlt ruhaniiatynyŋ altyn qazynasy – halyq ädebietınde Būqar jyrau babamyzdyŋ tolǧaularynan när alǧan Abylainama arqyly qazırgı qazaq jūrtyna ataǧy äigılı, ärı aŋyz keiıpkerı, ärı on segızınşı ǧasyrda ömır sürgen osy bır tarihi tūlǧanyŋ aldynda basyn iıp, qolyn keudesıne qoiyp taǧzym etetınder köp.
Jasy bar, jasamysy bar, aqyny bar, jazuşysy bar, ärqaisysy sonau Şoqan bastaǧan abylaitanu taqyrybyna ün qosqandar az emes. Arasynda, ärine, bılıktı tarihşylar bolatyny sözsız. Abylai hannyŋ kösemdıgı men mämılegerlıgı turaly jazylǧandar barşylyq. İnternettıŋ aidarynan jel esıp tūrǧan myna zamanda, aşyp qalsaŋ, ärine, Abylai esımıne bailanysty ersılı-qarsyly sözderden köz tūnady. Mänısı – Abylaidyŋ aty ärbır qazaqqa jaqyndyǧy, ol turaly jastyŋ da, jasamystyŋ da bılgısı keletını deuımız kerek. Söite tūra, «ätteŋ»! dep barmaǧyŋdy şainaisyŋ. Ärkım är jaqqa tartady. Äldebıreulerdıŋ bılmestıgınen orysşa-qazaqşa ketıp jatqan beibastaq aqparlarǧa tyiym bolmauyna namystanasyŋ.
Osynşama tarihy, şariǧatpen astasqan aqyl-parasaty, qajet bolsa arynyŋ adaldyǧy üşın janyn beruden taiynbaityn namysy, taŋdai qaqtyratyn ǧajaiyp salt-sanasy bar myŋ jasaǧan halyqtyŋ üş ǧasyr boiy ardaq tūtqany – «tüie baqqan, sabalaq jündı küpı kigen, teksız baladan ǧajaiyptyŋ küşımen han bolǧan Äbılmansūr» eken. Oqyǧany mol, toqyǧany odan da köp, jiyrma million qazaqtyŋ arasynan aŋyz sipatty äfsanalardaǧy ardaqty tūlǧany äsıreleu, mifke ainaldyru degenderdıŋ bolatynyn tüsınetın bır jan tabylmaǧany ma? Qadırlı ǧalym Şoqan Uälihanov «Abylai esımı aŋyzǧa ainalyp ketkenın» aityp kettı emes pe?
Künı keşe ǧana täuelsız Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev «Abylai – aŋyzǧa ainalǧan tūlǧa. Bıraq bız ata tarihynyŋ bar şyndyǧyn aşu üşın sol aŋyzdan aqiqatty ajyratyp aluymyz kerek jäne ony ötkennen sabaq, tarihtan taǧylym alu üşın jasauymyz kerek…» dep hat tanityn qazaqqa jön sıltedı. Sol tapsyrmany oryndap, ǧasyrlar boiy äziz esımı jadymyzdan ketpegen Abylai hannyŋ tarihi tūtas beinesı aldymyzǧa kelgendei.
Künı keşe ǧana täuelsız Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev «Abylai – aŋyzǧa ainalǧan tūlǧa. Bıraq bız ata tarihynyŋ bar şyndyǧyn aşu üşın sol aŋyzdan aqiqatty ajyratyp aluymyz kerek jäne ony ötkennen sabaq, tarihtan taǧylym alu üşın jasauymyz kerek…» dep hat tanityn qazaqqa jön sıltedı. Sol tapsyrmany oryndap, ǧasyrlar boiy äziz esımı jadymyzdan ketpegen Abylai hannyŋ tarihi tūtas beinesı aldymyzǧa kelgendei
Keşe ǧana toilanǧan Täuelsızdık künınıŋ qarsaŋynda qyzyljarlyqtar jiylyp, «Abylai han tarihy» atty üş tomdyq ǧylymi basylymnyŋ tūsauyn kestı. Avtory – M.Qozybaev atyndaǧy Soltüstık Qazaqstan universitetınıŋ professory, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Zarqyn Taişybai. Onyŋ 2005 jyly şyqqan «Abylai han», 2011 jyly «Mädeni mūra» seriiasymen şyqqan «Qazaqtyŋ hany – Abylai» degen ekı tomdyq ırgelı eŋbekterı, «Abylai atyn ardaqtap» degen oqu qūralynda abylaitanudyŋ maŋyzdy mäselelerın qozǧap, tanymdyq qūny qymbat derekter ūsynǧany mälım. Būl ǧalym ǧylymi jurnaldar men merzımdı baspasöz betınde jariialanǧan maqalalarynda, tarihşylardyŋ basqosularynda aŋyz-äŋgımelerdıŋ jönı bır basqa, al jazba derekterdı neǧūrlym mol jinau, odan görı qymbat ekendıgın aityp keledı.
«Abylai han tarihy» zertteuşınıŋ äuelden ūstanǧan baǧytyn qajymai-talmai damytyp kele jatqandyǧyn körsetıptı. Ärqaisysy alty jüz betke taiau üştomdyqqa bırneşe monografiia men bır myŋnan asa arhiv qūjattary ırıktelıp, qazaqşaǧa audarylyp, tüsınıkterı berılgen. Tūtas küiınde HVIII ǧasyrdaǧy Qazaq handyǧynyŋ tarihy bolyp tüzılgen.
Kıtapty qolyma bır alǧannan keiın ornyna qoia almadym. Körkem romanǧa belgısız, şym-şytyryq oqiǧalar turaly mäiektı tılmen jazylǧan şyǧarma. Audarmaşynyŋ bılgırlıgı, orysşa jazylǧandy qazaqşaǧa qanyqty tılmen söiletkenı aiyzyŋdy qandyrady. Oqyǧan saiyn Abylai han beinesı zoraia beredı. Köşpelı qazaq tūrmysy, halyqtyŋ qazaq-orystan, qytaidan, joŋǧar qalmaqtarynan körgen qorlyǧy kino taspasyndai köldeŋdep öte beredı. Qospasyz, äsıresı joq, tūnyp tūrǧan şyndyq eken.
Basylymnyŋ syrt sipaty turaly Zarqyn Syzdyqūly bylai dedı: «Abylai han turaly zertteulerımız erte bastalǧan. Alǧaşqy nätijesı 2005 jyly qūjattar men materialdar jinaǧy türınde şyqty. Onda keŋes zamanynda orysşa jariialanǧan derekterdı qazaqşalap, özım tapqan alpystan asa arhiv qūjatyn tūŋǧyş ret ǧylymi ainalymǧa engızdım. 2011 jyly şyqqan ekıtomdyqta ekı monografiia, özım tapqan 250 jaŋa qūjat bar. 2007 jäne 2009 jyldary Abylai han taqyrybyna ekı ret memlekettık grant aldym. Mäskeu, Leningrad, Omby… arhivterınde jūmys ıstedım. Myna kıtaptaǧy erekşe bır jaŋalyq qytaitanuşy ǧalym Klara Şaisūltanqyzy Hafizova degen qazaq qyzy qūrastyrǧan jinaqtaǧy qytaişadan orysşalanǧan qūjattardy qazaqşalap qosuym – ülken olja.
Ǧalym Qoişyǧara Salǧaranyŋ «100 qūjat» degen kıtabyndaǧy, Näbijan Mūhamethanūly men Baqyt Ejenhanūly audarǧan derekter orys qūjattarymen qosa örılgende, bırqatar oqiǧalardy neǧūrlym keŋırek qamtyp, anyq paiymdauǧa mümkındık beredı. Abylai taqyrybyna baru üşın aldymen derek qory meilınşe tolyq bolu kerek ekendıgı tüsınıktı. Al tüpnūsqasy orys tılındegı derekter qazaq oqyrmanynyŋ qolyna timeidı, tise de söz saptasy men emlesı özgeşe, sauaty olqy qūjattar qazaq ūǧymyna jat. Orysşa jariialanǧan qūjattardyŋ qolaily emestıgı osydan. Zamandastarymyz sol qūjattardan bır-ekı söilemdı üzıp alyp, özınıŋ oilaǧan qisynyna qystyryp, däiekteidı. Men būǧan qanaǧattana almadym. Kezınde hatqa tüsıp, arhivte saqtalǧan qūjattardyŋ bas-aiaǧyn tūtas qarastyru ǧana ǧylym qajetıne jaraidy. Būdan üş jüz jyl būryn jazylǧan derekter sol zamannyŋ tynys-tırşılıgın, hattalǧan aqpardyŋ män-maŋyzyn, avtordyŋ jazyp otyrǧandaǧy köŋıl- küiın, tıptı mınez-qūlqyn körsetedı. Arhiv qarastyrǧanyma, onyŋ ışınde köne qūjattardy qaraǧanyma elu jyldan asty. Sondyqtan arhivte jatqan ärbır qūjat men üşın bır japyraq qaǧaz ǧana emes. Onymen adamşa tıldesu kerek, syryn aşu kerek, iaǧni derektıŋ hatqa tüsken zamanyn jaqsy bıluı kerek. Al zertteuşınıŋ özıne mol täjıribe, sergektık, ärine, tiıstı daiyndyq, maşyq kerek. Özıŋ jetık tüsınıp, qazaqşa zerdelep alǧan soŋ, alaqandaǧydai aiqyn dünienı qandastaryŋnyŋ öz tılınde ūsynu baqyt emes pe?! Abylai han turaly «Būqar jyrau aitypty, Ümbetei jyrau bylai deptı, Tätıqara aqynnyŋ sözı eken» degen, Şahkärım Qūdaiberdiev, Mäşhür Jüsıp jazypty degender jönınde ne deisız? Jyraular men aqyndardy kuäge tartyp, äure bolmaiyq, dūrys jyrlamapsyŋ, myna jerıŋ qate dep olardy da qinamaiyq. Halyq ädebietındegı saryndar men qiial-ǧajaiyptardy synap-mınep uaqyt almaiyq. Osy üştomdyqta bıraz maǧlūmat boluǧa tiıs. Jäne ūrpaǧymyz aman bolsa, Abylai han turaly äŋgıme osymen bıtıp qalmas. Älı de ızdeitın, qaraityn şarualar bolady. Osyndaǧy bır myŋnan asa qūjattyŋ syrtynda özımde qalǧandary da barşylyq. Şetsız-şeksız körınbesın dep tızgın tartqanym ras. Törtınşı tom jasauym qiyn emes, densaulyq bolsyn, halqyma kerek bolsa, qoimada saqtai bermespın…».
Sonymen, qūrmettı halaiyq! Qyzyljarda «Abylai han tarihy» jaryq kördı dep, qazaq tarihynyŋ äzelden oiaŋdau tūsy tügendeldı-au dep süiınşı sūradym. Oqyrman retınde, el tarihyna qyzyǧatyn pendenıŋ bırı retınde quandym. Bıtımı de, jazyluy da özgeşe, tūlǧasy kesek osynau tuyndy Abylai han esımın tanytuǧa laiyq-aq degen oi tüidım.
