Kez kelgen halyqtyŋ erekşe qasterlı qasietterı bolady. Bızdıŋ qazaq halqy üşın būl – imandylyq, adamgerşılık. Sonau atam zamanynan berı jas öskınderge qariialar alǧysyn «imandy, yrysty bol» dep bıldırdı. Osylaişa imandy yrys pen bailyqtan joǧary qoidy. Osyny bala sanasyna sıŋırdı. Sebebı, iman adamnyŋ jüregınen oryn alyp, kökıregınde saqtaluy tiıs. Äitpese, jeksūryn ädetter jaulap alyp, adamdy terıs jolǧa jetelep äketuı mümkın.
Saiyp kelgende, jamandyqty tyiatyn imandylyq pen adamgerşılık qaǧidalaryn ūstanu ekendıgın meŋzegen.
Ata-babalarymyz sondyqtan imandylyq ūialaǧan islam dının ejelden moiyndaǧan. Iаǧni, bız – mūsylmanbyz. Onyŋ ışınde, Äbu Hanifa mazhabyn ūstanatyn sünnittermız. Babalarymyz asa qadır tūtqan būl jol ūlttyq salt-dästürdı, ata-anany syilauǧa negızdelgen. Endeşe, bügıngı ūrpaq älemdegı eŋ ızgı jol – islam dının qadırlei otyryp, ata dästürın ardaqtaǧany abzal. Halyq «alty jyl aş bolsaŋ da, ataŋnyŋ saltyn ūmytpa» degen, sondai-aq, «Atadan – ösiet, anadan – qasiet» dep beker aitpasa kerek. Öitkenı, ūlttyŋ ūly bolmaǧy esıktegı men besıktegınıŋ belgı nyşanynan körınıs tabady.
Ökınıştısı, qazır keibır syrtqy küşter jas-tarymyzdy islam dınınıŋ haq jolynan adastyryp, terıs baǧytqa tartuǧa tyrysuda. Bärımızge belgılı, keşegı keŋes zamanynda jetpıs jyl boiy ata saltymyz ben dästürımız aiaqqa basylyp, ūrpaǧymyz qasiettı ana tılımızde ūlaǧatty söz tyŋdaudan qūrdym qaldy. Būl bızge otbasynyŋ qazaqi tırlıgın ırıtken, ata dästürdı alşaqtatqan ındet bolyp jabysty, öskeleŋ ūrpaqty ūltymyzǧa jat qūndylyqtarǧa den qoiuǧa beiımdedı. Sodan da bolar, qazır keibır jastarymyz özderın qoǧamnan oqşau ūstap, bızde eşqaşan kiılmegen, saltymyzǧa jat kiımderge oranyp-qymtanyp, basqa elderdıŋ ornyqqan dästürlerıne den qoiuda.
Jambyl oblysy Qordai audany, Kenen auylyndaǧy myna bır uaqiǧa jäilı Taraz qalasynda tūratyn el aǧasy Asaubai Mailybaevtyŋ «Ǧūmyrym, Tūǧyrym, Tūnyǧym» atty estelık-tolǧauynan oqyp edım. Bır institutta oqyǧan, ekeuı de joǧary bılımdı medisina mamandary otbasyn qūrǧan, qyzmetke tūryp, ūl-qyzdy bolyp, oinap-külıp jürgenderınde otbasy oiran boldy. Äielı dın jolyna tüsem dep, İslamdaǧy jat piǧyldarǧa qosyldy da kettı. Odan ol janyna ūly men qyzynyŋ basyn ainaldyryp, qosyp aldy. Ūly türmege tüstı. Odan top bolyp qaşty. Aqtöbede özderın özderı jaryp jıbergenderdıŋ ışınde boldy. Äkesı qaitedı, ūlynyŋ denesın auylǧa alyp keldı. Sol kezde Almatydan janynda öŋşeŋ qara kiıngen, erkekterı saqaldy, äielderı tūmşalanǧan ūldyŋ şeşesı de jetedı. Sonda qazaqy dästürmen jylap-syqtap jatqan jūrtqa: «Toqtatyŋdar jylaǧandy!» dep bäle qylady. «Ūlym – şahid. Jany jännatqa bardy» dep jatyp quanǧan. Işınen şyqqan balasynyŋ denesı bölek-salaq, ölıp jatyr, al anasynyŋ qylyǧy älgı.
Tömendegı öleŋ şumaǧy däl osy oqiǧaǧa qaratyp aitylǧandai.
Dılın ūqpas dümbılez dübära bar,
Tüŋılemın – türım joq şydai alar.
Tarap jatqan tamyryn – tanymasa,
İesız bop, bır künı ūia qalar.
Osyndaida eske tüsedı. Teledidardan bır täjıribenı körgenım bar edı. İnkubatordan jaŋa şyqqan, iaǧni jetım balapandardyŋ aldynan nendei de bır zatty – dop, oiynşyq, kebıs – süiretse, taŋdamaidy, şyqylyqtap sonyŋ ızınen ere jöneledı. Söitse, paqyrlar älgı zatty anam dep esepteidı eken. Özınıŋ tarihi dästürın qaster tūtpaǧan, odan adasqan, özektı arqauy joq el är kebıstıŋ ızıne erıp örkenietke jetuı ekıtalai.
Şyntuaityna kelsek, bızdıŋ özgeden emes, özgenıŋ bızden üirener tūsy barşylyq. Mäselen, bızdıŋ halqymyzda köp qūdaiǧa senuşılık degen eşbır uaqytta bolmaǧan. Būl jaiynda tarihtyŋ atasy sanalatyn Gerodot bızdı grektermen salystyra otyryp, bylaişa jazady: «olar grekter tärızdı köp qūdaiǧa emes, tek bır ǧana qūdaiǧa senedı». Gerodot sondai-aq bızdıŋ arǧy ata-babalarymyzdyŋ ölgen kısını jönelter aldynda, onymen halyqtyŋ qoştasu räsımı bolǧandyǧy turaly jazady. Bügınde qaza bolǧan kısını jerlerde halyq köp jinalyp, ony soŋǧy saparǧa şyǧaryp salu ärkımnıŋ qasiettı boryşy sanalady. Äldeqalai kele almai qalyp, marqūmnyŋ qabırıne topyraq tastai almaǧan adam özın kınälı sanap, qylmys jasap qoiǧandai küi keşedı. Mūndai jaǧdaida «ölımnen ūiat küştı» dep jatatyny da sondyqtan. Al, ölgen kısınıŋ denesın eşkımge körsetpei ärı onymen qoştastyrmai, jyldamdatyp jerlei salu naǧyz körgensızdık jäne jerleu dästürın dörekı būzǧandyq. Alla Taǧala Qūran Kärımnıŋ «Baqara», «Aǧraf» sürelerınde bylai deidı: «Men būl dünienı sender üşın jäne oǧan sender ie bolsyn dep jarattym. Osynyŋ bärın dūrystap paidalana bılıŋder jäne baqytty ömır keşıŋder». Sondyqtan, baqilyq bolǧan azamatqa soŋǧy ret qūrmet körsetu räsımı, marqūmdardyŋ qabırlerıne baryp qūran oqu, halyqqa zor eŋbegı sıŋgen jandarǧa eskertkış ornatu Allaǧa serık qosu deitınderdıkı qūr şatasqandyq degennen basqa amal joq. Öitkenı, «Ölı riza bolmai, tırı baiymaidy».
Taǧy bır mysal. Qazaqtar äuelden qyzdaryn künı erteŋ alysty – jaqyn, jatty jekjat eter, elmen eldı tanystyryp, tabystyrar däneker körıp, ülken ümıt artqan, erekşe qadır tūtqan, analaryn meilınşe qūrmettep ötken. Mäselen, qazaqtyŋ ejelgı tarihynda Äulie atanǧan Ūmai Enenıŋ atyn babalarymyz tasqa jazyp qaldyrǧan. Dın mūsylmanda Bekır ana, Qaranas ana esımderı erekşe qūrmetpen aitylady. Qaranas anadan Arabtardyŋ atasy – Ar-Sat, Bekır anadan parsylardyŋ anasy – Par-Sat tuǧan desedı.
Myna bır jäittı de aita ketken jön. Qazaq arasynda jetı ataǧa deiın qyz berıp, qyz alyspaǧan. Öitkenı, tuysqandyq qan jetı ataǧa, iaǧni 175-200 jylǧa deiıngı merzım ışınde jaŋaryp bıtpeitının babalarymyz bılgen. Jetı atadan ärı nekege otyruǧa şek qoimaǧan. Qazaqtar özara tanymaityn adamdarmen kezdeskende sälemdesıp bolǧan soŋ, «Qai bala bolasyŋ?» dep sūrap otyrǧan. Ondaǧy maqsat – didarlasuşylardyŋ tuysqandyǧyn anyqtau. Sondyqtan, kışkentaiynan äkesı balasynyŋ qūlaǧyna jetı atasyn qūiǧan. «Jetı atasyn bılmegen – jetesız» degen söz osydan şyqsa kerek. Iаǧni, qazaqtardyŋ jetı atasyn ūmytpauynyŋ ūrpaqtyŋ dūrys damuyna äserı mol. Sonyŋ nätijesınde tūqym sūryptalyp, ūrpaqtyŋ jan-jaqty jetıluıne oŋdy äser etedı. Sodan da şyǧar, düniejüzınıŋ köpşılık halyqtary ekzogamiialy neke tärtıbın därıpteidı.
Mıneki, osylaişa tarihy bai, älemdık deŋgeide moiyndalǧan halyqty syrttan kelıp üiretem deuşılerdıŋ äreketı bos äureşılık. Olardyŋ közdegenı müldem basqa. Jalǧan dıni köpırmelıktıŋ artynda qoǧamnyŋ negızın kül-talqan etkısı keletın qylmystyq ıs-äreket jasyrynyp jatyr. Sondyqtan, bız Jaratuşyǧa degen kırşıksız senımnıŋ agressiialy jäne qyryp-joiǧyş fanatizmmen almasuyna eşqandai jol bermeuımız kerek. Soqyr fanatizm bızdıŋ beibıtsüigış halqymyzdyŋ psihologiiasy men dılıne mülde jat. Ol Qazaqstan mūsylmandary ūstanatyn hanafi mazhabyna müldem qarama-qaişy.
Mūsylmanbyz desek, islamnyŋ ata-babamyzdyŋ salt dästürlerımen ündesken, üilesken taza aǧymymen ömır süreiık. Jaŋa Qazaqstannyŋ sūranymy osy! Qazaq bolyp qaludyŋ jalǧyz joly osy! Ūlttyq namys, eldık pen erlık, ölmes, öşpes degenımız osy!
Kenjebolat Joldybai,
saiasattanuşy
