AQŞ prezidentı Donald Tramp 6 jeltoqsan künı İerusalim qalasyn İzraildıŋ astanasy dep atap körsettı de, sol boida Amerikanyŋ Tel-Avivtegı elşılıgın osynda köşırıp äkeluge būiryq berdı. Tramptyŋ būl mälımdemesı älem qauymdastyǧy arasynda demde dürlıgıs tuǧyzyp jıberdı. Palestinanyŋ HAMAS tobynyŋ basşylary arab älemın İzrailge qarsy üşınşı intifad, iaǧni köterılıs jasauǧa şaqyrdy.
Qazır Vaşington qojaiyny mälımdemesıne qarsy şyǧuşylar qatary kün sanap köbeiıp keledı. Türkiia prezidentı Redjep Taiip Erdoǧan 11 jeltoqsan künı bileuşı «Ädıldık pen damu» partiiasynyŋ otyrysynda İzraildı «terrorlyq memleket» dep atady. Türık liderı: «Bız İerusalimdı basqynşylyq pen qyryp-joiudan basqa qūndylyǧy joq memleketke berıp qoia almaimyz. Zaŋ men tärtıptı saqtai otyryp, onymen batyl küresemız. Kerek bolsa, İzrailden elşılıktı kerı şaqyrtyp alamyz», dep mälımdedı.
Al keşe Erdoǧannyŋ bastamasymen Ystambūlda İslam yntymaqtastyǧy ūiymynyŋ şūǧyl şaqyrylǧan tötenşe sammitı ötkızıldı. Oǧan Elbasynyŋ tapsyruymen Qazaqstan atynan Parlament Senatynyŋ Töraǧasy Qasym-Jomart Toqaev qatysty. Qauymdastyq elderı Syrtqy ıster ministrlerı qatarynda bızdıŋ vedomstvo basşysy Qairat Äbdırahmanov ta boldy. Jiyn kün tärtıbınde «İerusalim qalasynyŋ märtebesı turaly» bır ǧana mäsele qaraldy.
Osy oraida bırden «İzrail nege İerusalimge qyzyǧyp otyr?» degen zaŋdy sūraqtyŋ tuatyny haq. Būl qaqtyǧys BŪŪ-nyŋ 1947 jyly 29 qaraşada qabyldanǧan qararyna säikes, Palestina jerınde bırı – arab, ekınşısı evrei näsıldes ekı memleket qūrylǧan kezden bastalǧan bolatyn. Atalmyş qūjattyŋ negızınde iudeidıŋ ertede Erşalaim atanǧan İerusalim qalasy erekşe märtebe alyp, üş dınnıŋ basyn qosqan meken boluǧa tiıstı edı. Alaida, Siriia, Egipet, Livan, İrak jäne Transiordaniia (İordaniia) sekıldı bes arab memleketı jospardy oryndaudan bas tartyp, jaŋa qūrylyp jatqan İzrailǧa qarsy ūrys aşty. Osy soǧystyŋ aqyrynda İzrail bärın jeŋıp şyǧyp, İerusalimnıŋ batys qaptalyn basyp aldy.
1967 jyly aimaqta taǧy bır janjal būrq ete tüstı. Bıraq ol ūzaqqa barǧan joq, soŋynda İzrail İerusalimnıŋ şyǧys jaǧyn da özıne qaratty. Arada 13 jyl ötkesın, 1980 jyly İzrail būdan bylai bırtūtas İerusalim özınıŋ astanasy bolatynyn jariia ettı. Sonymen bırge mūndaǧy mūsylmandar üşın qasiettı jerlerdı İordaniianyŋ, hristiannyŋ ǧibadat üilerın Rim papasynyŋ qaraularyna berıp, evreiler täu etetın oryndardy özderınıŋ qanaty astyna kırgızdı.
Äitkenmen, mūnymen mäsele şeşılmedı. İerusalim İzraildıŋ oŋaşa baitaǧy bolyp kete almady. Sondyqtan ötken ǧasyrdyŋ 90-şy jyldarynda evreiler mäselege basqa qyrynan kelıp, İerusalim avtonomiialy memleketın qūru jönınde tılek bıldırdı. Bıraq būl äreketten eşteŋe şyqpady. Osydan keiın İzrail İerusalimdı özınıŋ eşqandai bölınıske jatpaityn, basqa eş memleketke baǧynbaityn astanasy ekenın mälımdedı. Ol Palestinaǧa qala ırgesındegı Äbu-Distı ortalyq etudı ūsyndy. Bıraq palestinalyqtar būǧan kelısken joq, basqa arab memleketterınıŋ qoldauyna süiengen olar Şyǧys İerusalimdı özderınıŋ ordasy ekenın aitudan tanbady.
İerusalim töŋıregındegı pıkırtalas künı bügınge deiın jalǧasyp kelgenımen, älı özınıŋ tüiındı şeşımın tapqan joq edı. Qazırgı ala jylan, aş baqa qalyp sony taǧy körsetedı. Al jahannyŋ jetekşı elderı būl mäsele jönınde İzrail men Palestina özara qandai kelısımge kelse, soǧan iıletın bolyp, älıptıŋ artyn baǧyp kelgen-dı. Alaida, ondai mämıle bola qoimady. Mūnyŋ esesıne, palestinalyqtar ortasynda joǧaryda aitylǧan HAMAS (İslam qarsylyq qozǧalysy) tobyry paida bolyp, körşılerıne qarsy jaulyq jasauǧa köşıp kettı. Onyŋ bar maqsaty İzraildı jer betınen joiyp jıberu bolyp otyr.
AQŞ älemdık deŋgeidegı oiynşy retınde būl dau-damaidan eşqaşan tysqary qalǧan emes. Mysaly, 1995 jyly Bill Klinton İerusalimnıŋ bırıguı men öz elınıŋ elşılıgın Tel-Avivten sonda köşıru turaly zaŋǧa qol qoiyp jıbergen. Prezident zaŋnyŋ oryndaluyna jauapty tūlǧa retınde özın bekıttı. Mūnyŋ artyqşylyǧy, ol eldıŋ ūlttyq müddesıne qauıp töngen jaǧdaida būl qūjattyŋ küşıne enuın keiınge qaldyra alatyn. Mıne, osy jyldan bastap Klinton, Djordj Buş jäne Barak Obama är jarty jyl saiyn zaŋnyŋ oryndaluyn keiınge jyljytumen kelgen edı. Ony oryndauǧa közsız şeşım qabyldaǧan osy künderı auyzdyǧa söz, attyǧa jol bermeuge şyqqan Donald Tramp qana boldy.
Resei şyǧystanuşysy Aleksei Malaşenko Amerika prezidentınıŋ mūndai mälımdeme jasau üşın öte qolaily sättı paidalanyp qalyp otyrǧanyn aitady. Onyŋ pıkırınşe, alysty közdegen Tramp özınıŋ strategiialyq josparyna sai mūny qazır ädeiı aityp otyr. «Būl – Tramptyŋ kezektı ekssentrlık qadamy emes, būl – sanaly türde qabyldanǧan şeşım» deidı ol. Osylaişa Vaşington özınıŋ İzraildı baiaǧydan berı beker qoldap kele jatpaǧanyn baiqatyp qoidy.
Äzırge 22 eldıŋ basyn qosatyn Arab memleketterı ligasy būl mäselede aitarlyqtai belsendılık tanytyp otyrǧan joq. Olar şielenıstı beibıt jolmen şeşu jönınde kelıssöz jürgızudıŋ mümkın emes ekenın aitady. Oŋtüstık-Şyǧys Aziianyŋ İndoneziia jäne Malaiziia atty ekı ırı mūsylman elı de Tramptyŋ şeşımıne şekelerınen qarap otyr. Būlar ǧana emes, Europa odaǧy men Bırıkken Ūlttar Ūiymy da alaŋdauly. Fransiia prezidentı Emmanuel Makron būl şeşımnıŋ BŪŪ qarary men halyqaralyq basqa da qūjattarǧa qaişy keletının mälımdedı.
Endı İzrailge Palestina avtonomiiasynyŋ liderı Mahmud Abbaspen kelıssöz jürgızu kürt qiyndaidy. Al Tramptyŋ keŋesşılerı İerusalimdı moiyndau töŋıregındegı dürbeleŋ basylǧanǧa deiın beibıt jospar baǧytymen jūmys jüre beretının jetkızdı. Sarapşylardyŋ pıkırınşe, būl jerde AQŞ äkımşılıgı özınıŋ İerusalim janjalynyŋ en ortasyna qoiyp kırıp ketkenderın aŋǧarmai tūr. Būl ekı eldıŋ arasyndaǧy kelıssözdıŋ tabysty jüruıne qatty kedergı keltıredı.
Serık PIRNAZAR
