Ilgerleu bar, bıraq baiau

Elordada qaldyqtardy basqaru jäne «jasyl» energiia salasyn damytu mäselelerıne arnalǧan «Green Energy & Waste Recycling Forum – GEWR’19» IV Euraziia­lyq biznes-forumy öttı. Alqaly jiynda «jasyl» energetikany damytudyŋ jäne qaldyqtardy basqarudyŋ negızgı tüitkılderı talqylandy. Negızgı maqsat – tabiǧatqa, adam aǧzasyna ziiandy qaldyqtardy qaita öŋdeu salasyn tūraqty damytu arqyly sirkuliarlyq ekonomikanyŋ qalyptasuyna, parniktık gazdardyŋ şyǧaryluyn azaituǧa jäne energiianyŋ balamaly türlerın öndıruge eleulı üles qosu.

«Jasyl» energiia» – tazalyq kepılı

Bügıngı taŋda qorşaǧan ortanyŋ lastanuy eŋ özektı mäselege ainalyp otyr. Älı esımde, jiyrmasynşy ǧasyr­dyŋ jetpıs-seksenınşı jyldary «Tabiǧat, adamzatqa tabyn!» dep ūrandatqanymyz. Sonda deimın-au, tabiǧat – adamzattyŋ tal besıgı ärı adam tabiǧattyŋ ajyramas bölıgı ekenın qaperımızge de almappyz. Sosializmnıŋ ūr da jyq öktemdıgıne aldanyp, adamsyz – tabiǧat, tabiǧatsyz adam ömır süre almaityndyǧyn tüisıgımızben qabyldamaǧanymyz sonşalyq, qorşaǧan ortaǧa eleulı zalal da keltırıppız. Söitsek, tırşılıktıŋ qūt-berekesı sanalatyn tabiǧatty aialau kerek eken.
«Adam men tabiǧattyŋ tıldeskenı – ömırdıŋ ündeskenı» demekşı, jaŋa ǧasyrda qorşaǧan ortany qorǧau bükıl älemdık qoǧamdastyqtyŋ aldynda tūrǧan maŋyzdy mındetke ainaldy. «Jasyl» energiiany öndıru, ainalany ziiandy qaldyqtardan tazartuǧa, taza sumen jäne sanitariialyq tazalyqpen qamtamasyz etuge, adamdardyŋ äl-auqatyn jaqsartyp, ǧalamşardy qorǧau salasynda şeşuşı ıs-qimyldarǧa köşuge jeteleidı. Demek, «Jasyl» – energiia, ekologiianyŋ, qorşaǧan ortanyŋ tazalyq kepılı.
Bügınde, elımızde zaman talabyna sai köptegen industriialyq baǧdarlamalar ömırge kelıp, qoldanysqa enıp, jüzege asyp jatyr. Sonyŋ arqasynda önım öndıretın önerkäsıpter sany artuda. Al önerkäsıp qatary tolyqqan saiyn söz joq, önerkäsıp qaldyqtary da şyǧady. Onyŋ syrtynda qanşama tūrmystyq qaldyqtar bar. Sol qaldyqtardy öŋdep, qaita ıske jaratu – kezek küttırmeitın mındet. Eger ondai qadamǧa barmasaq, ekologiiaǧa kerı äserın tigızıp qana qoimai, adamzattyŋ ömırıne qauıp töndıredı, zalal äkeledı. Türlı aurularǧa şaldyqtyryp, aiyqpas dertke ūşyratuy äbden mümkın. Osy mäselege Elbasy da köp köŋıl bolyp, elımızde «Ekologiia jäne qorşaǧan ortany qorǧau» ministrlıgı aşyldy. Aldaǧy uaqytta jaŋadan ekologiia­lyq kodeks qabyldanbaqşy.

Salauatty ömır salty – taza orta

«GEWR» assosiasiiasy Qazaqstanda on jyldan artyq jūmys jasaidy. Qūramynda 50-den artyq käsıporyn bar. Osy mekemelerge zaŋdyq tūrǧyda qoldau körsetıp, qaldyqtardy tehnologiialyq jolmen qalai öŋdeu kerektıgı jönınde aqyl-keŋes berıp, jabdyqtardy qaidan alatyndyqtary turaly baǧyt-baǧdar körsetıp, jol sılteidı. Qazır elımız boiynşa önerkäsıp qaldyqtaryn 30 paiyz, tūrmystyq qaldyqtardy öŋdeu 10-11 paiyzdy qūrap otyr. «Jasyl» ekonomika aiasynda 2050 jylǧa deiın būl mejenı 50 paiyzǧa deiın jetkızu közdelude. Aita ketu kerek, aldyŋǧy jyldary Qazaqstanda qaldyqtardy öŋdep, sūryptaityn şaǧyn jäne orta biznes käsıporyndary 115 bolsa, byltyr 2018 jyly olardyŋ qatary 150-ge jettı. Alaida alda atqarylar jūmystar sanaty şaş etekten.
Jalpy, salauatty ömır saltyn ūstanudyŋ bır ūşy – qorşaǧan ortanyŋ taza boluynda jatyr. Sondyqtan, öŋdelmegen qoqystan adamnyŋ aǧzasyn älsıretetın türlı mikrobtar, uly gazdar men bakteriialar auaǧa ūşatyny älımsaqtan belgılı. Olai bolsa, tabiǧattyŋ zardabyn tartpau üşın qorşaǧan ortany qorǧauymyz kerek. Otanymyzdyŋ jüregı sanalatyn bas şaharymyz lastanudyŋ joǧary deŋgeidegı qalalar tızımınen oryn alyp otyr. Astanamyzda aua qabatyn lastaityndai ırı käsıporyndar joqtyǧyna jäne orfografiialyq jaǧdaiy qolaily bolǧanyna qaramastan lastanu jaǧynan deŋgeiı joǧary qalalar sanatyna kırgenı ökınıştı-aq. Negızınen, Nūr-Sūltan qalasynda atmosferalyq auany lastauşylardyŋ basym bölıgın avtokölık qūraidy. Üles salmaǧy – 53 paiyz. JES-1 jäne JES-2 – 25 paiyz, basqa da stasionarlyq közderı (avtonomdy qazandyq, jeke käsıporyndar, memlekettık mekemeler) 17 paiyzdy qamtidy.
Ärine, qol qusyryp qarap otyrǧan eşkım joq. Teŋızge qūiǧan tamşydai bolsa da atqarylyp jatqan jūmystar barşylyq. Mäselen, «Astana-Energiia» AQ tabiǧatty qorǧau ıs-şaralary boiynşa azot totyqtaryn basu, küldı azaitu siiaqty bırşama igı ıs jüzege asty. Nätijesınde astanalyq JES kömır qaldyǧy kül şyǧarudy jylyna 450 tonnaǧa deiın qysqartty.
Esil özeniniŋ auqymynyŋ lastanuy da köŋıl könşıtpeidı. Sarybūlaq būlaǧy tasqyn sulardyŋ ǧana emes, Esil özenine baryp qūiylatyn sarqyndy sulardyŋ da qaşyrtqysy qyzmetin atqaratyn tehnogendik su arnasy bolyp otyrǧany janǧa batady. Oǧan sebep las qaldyqtar qūbyry jüiesiniŋ tozyǧy jetkendigi deidı mamandar.
Memleketımız älemnıŋ eŋ damyǧan 30 elınıŋ qataryna kıruge qadam jasap jatyr. Ol degenımız älemdık özgerıs­terden barynşa paida tabuǧa mümkındık beretın damu strategiiasyn qalyptastyrudy talap etedı. Sonyŋ bırı jaŋa tehnologiialar salasynda el industriiasyn üzdıkter qataryna ılındıru de bar. Alpauyt 30 eldıŋ qataryna enıp, bäsekege qabılettı bola bıludıŋ alǧy şarty qorşaǧan ortany qorǧap, qaldyqtardy azaitu jaǧyn keŋınen qolǧa alu, ekologiiaǧa ziian keltırmeitın jaŋa qondyrǧylar ornatu basty nazarǧa alynbaq. Aitalyq, Europa elderı qaldyqtardyŋ 93 paiyzyn öŋdeidı eken. Qalǧan 7 paiy­zyn tütın şyǧarmai jaǧyp jıberetın körınedı. Sol sebeptı qaldyq degen mülde qalmai, jüz paiyz öŋdeledı. Bızdıŋ el de osyndai örkeniet­ke qol jetkızuı kerek.
Ärine, europanyŋ jaǧda­iyn igeru oŋai emes. Degenmen, sol deŋgeiden körınuge talpynuymyz qajet-aq.
Erke Esıldıŋ jaǧasynda ornalasqan asqaq qala Nūr-Sūltan – jaŋa ǧasyr ǧajabynan jaralǧan älemdegı eŋ jas astana. Sonymen qatar ülken qūrylys alaŋyna ainaldy. Al qūrylys salynyp jatqan jerde qaldyqtardyŋ da boluy – zaŋdylyq. Europada qatyp qalǧan sement qaldyqtaryn qaita öŋdep, şikızat esebınde ıske asyratyn körınedı. Karton qaǧaz qaldyqtaryn da jinap qaǧaz fabrikasyna ötkızıp, qaitadan jaŋa qaǧaz şyǧarady. Elımızdıŋ bas qalasynda da plas­tik, qaǧaz, tamaq, qūrylys qaldyqtaryn bölek-bölek jinau endı-endı jolǧa qoiyluda.

Plastmass ydys aǧzaǧa ziian

Myna bır derektı oqyrman nazaryna ūsyna ketkendı jön sanap otyrmyn. Älemde jyl saiyn 500 mlrd plastik qap paidalanylyp, är minut saiyn 1 mln plastikalyq bötelke satylady jäne satyp alynatyn körınedı. Plastik ydystardy öndıruge 17 mln barrel nemese jylyna 2,7 mlrd litr mūnai jūmsalady. Ötken 2018 jyly būl özektı mäselege bailanysty älemnıŋ 127 elı plastikten jasalǧan önımdı paidalanudy şektese, 30 el plas­tikalyq paketterdı aqyly etıp, 27 memleket qorşaǧan ortaǧa ziiandy keibır materialdardy paidalanuǧa ty­iym saldy. Qazırgı uaqytta Qazaqstanda da polietilen paketterın sauda oryndarynda tegın ülestıruge şekteudı engızu talqylanuda.
Osy oraida elımızdegı Coca-Cola kompaniiasy plastik ydystardy joiuǧa tübegeilı den qoiyp, 2030 jylǧa qarai öz tauarynyŋ 100% ekvivalentın jinauǧa jäne öŋdeu­ge järdem körsetuge niet bıldırdı. Bırqatar elderdıŋ ükımetterı men ekologiialyq ūiymdary da atalǧan bastamany qoldap, Qazaqstanda da plastikalyq qaldyqtardy jinauǧa jäne odan ärı öŋdeu­ge qatysty tiımdı şaralar qabyldaudy talap ettı.
Ötken jyly Şymkent maŋynda plastiktı qaita öŋdeu zauyty ıske qosyldy, Almatyda tamaq öndırısıne paidalanuǧa arnalǧan PET-granulalar öndıru zauytynyŋ qūrylysy josparlanuda.
Nūr-Sūltan qalasyndaǧy jinalǧan qaldyqtardy jinap-öŋdeumen jylyna 300 myŋ tonnaǧa deiın qaldyq sūryptauǧa mümkındıgı bar «İmabe İberika» ispan tehnologiiasy boiynşa salynǧan «KazRecycleServices» JŞS-y ainalysady. Būl keşen qaldyqtardyŋ barlyǧyn sūryptaudan, öŋdeuden jäne briketteuden ötkızedı. Plastmass qaldyqtary polimerlı tüiırşık jäne ūsaqtalyp turalǧan plastikalyq bötelkeler (flekster) retınde jaŋa önımderdı aluǧa mümkındık berse, makulaturany öŋdeu otqa janbaityn, qūrylysqa qoldanatyn ekologiialyq maqta (ekovata) önımın aluǧa jol aşady.

Nūr-Sūltan qalasyndaǧy qatty tūrmystyq qaldyqtar jinau, tasymaldau, sūryptau, öŋdeu jäne kömu arqyly jüzege asady. Qalanyŋ aumaǧy 24 uchaskege bölınıp, arnaiy jasaqtalǧan 2815 konteinerlık alaŋ jäne 14000-nan astam qoqys salatyn konteinerler qoiylǧan. Qoqys qaldyqtaryn şyǧaruǧa 73 tehnika ekı auysym boiynşa jūmys jasaidy. Onyŋ ışınde 25 tehnika qūrǧaq qaldyqtardy sary tüstı konteinerlerden jinasa, qalǧan 48 tehnika jalpy qaldyqtardy şyǧarumen ainalysady. Kün saiyn qalanyŋ aumaǧynan 1000 tonnaǧa juyq qaldyq şyǧarylady.

Äsırese, kündelıktı ömırde bır ret paidalanatyn plas­tik staqandar, tärelkeler, qasyqtar men şanyşqy siiaqty ydys-aiaqtardy köptep kezdestıremız. Mıne, jaz aiynyŋ qyzǧan şaǧy. Kün aptap ystyq. Qala tūrǧyndary kökke şyǧyp, köl basyna baryp tynyǧyp qaituǧa köptep aǧylady. Tabiǧat aiasyna şyqqan soŋ, qoldanysqa yŋǧaily dep mındettı türde bırjolǧy ydystardy paidalanady. Būl ydystardyŋ bır jaǧynan arzan ärı juyp uaqyt ketırıp jatpaisyŋ. Ökınışke qarai, osy ydystardy köl jaǧasynda qalai bolsa solai şaşyp ketıp, salǧyrttyq tanytady. Al onyŋ auaǧa, aǧzaǧa ziiandy tūstary bırneşe ese köp ekenın jete tüsıne bermeitını qynjyltady. Adamnyŋ densaulyǧyna äkeletın ziiany ūşan-teŋız, aitar bolsaq, deneŋ türşıgedı.
Keibıreuler örtep te jatady. Bır ret paidalanatyn plastikalyq ydystardy mülde otqa jaǧuǧa bolmaitynyn mamandar qanşa märte eskertse de, tüsınıstıkpen qabyldamaidy. Al öte köp mölşerde tastalǧan mūndai ydystar qalany tügel qoqys aumaǧyna ainaldyryp qana qoimai, auany lastaidy.
Qalamyzdy ekologiialyq taza ūstau men körık kelbetın saqtau maqsatynda äkımşılıkpen tiıstı şaralar tūraqty türde jürgızılıp otyrady. Sonymen qatar, köktemde jürgızılgen ekologiialyq ailyq kezınde qala maŋynda paida bolǧan 185 rūqsat etılmegen qoqys alaŋdary anyqtalyp, tolyqtai joiyldy.
Keiıngı kezde tūrǧyndar arasynda sary jäşıktegı qoqys pen qara jäşıktegı qoqysty bır maşina jinap alyp ketedı degen äŋgıme şaŋ berıp qalyp jür. Osyndai naqty derektıŋ kuägerı bolsaŋyz, suretke tüsırıp, mekenjaidy körsetıp, qalalyq äkımşılıkke joldasaŋyz bolady. Öitkenı būl jait erejenı būzu bolyp bolyp tabylady. Är jäşıktegı qoqys ekı türlı maşinaǧa tieluı tiıs.
Söz tüiını. Qorşaǧan ortanyŋ ekologiialyq tazalyǧy – barşanyŋ ısı. Sondyqtan qorşaǧan ortaǧa, tabiǧatqa, tırşılıkke janaşyrlyqpen qaraiyq. Qoqys tastauda abai bolaiyq. «Adamnyŋ tabiǧatsyz künı joq, tabiǧattyŋ ony aitar tılı joq» ­degen.

Beibıt OSPAN