Adamnyŋ ajaly neden keledı? Statistikalyq ortalyqpen habarlasyp, astanalyqtardyŋ ölımıne sebep bolǧan jaittardy bılmek boldyq. Mysaly, byltyr, 2018 jyldyŋ qaŋtarynan jeltoqsanǧa deiın 4147 astanalyq baqilyq bolypty. Onyŋ ışınde onkologiialyq dert 907 adamnyŋ tübıne jetıptı, 443 adamnyŋ ajalyna jazataiym jait sebep bolǧan.
Işımdıktıŋ saldarynan, tynys alu joldarynyŋ asqynuynan, as qorytu organdarynyŋ aurularynan da tūrǧyndar köptep köz jūmǧan. Jūqpaly auru da 60-tan astam adamdy alyp ketıptı. Bızdı oilandyrǧan närse, osy marqūm bolǧan 4147-nıŋ 31,7 paiyzy, iaǧni 1316 adamnyŋ ajalyna sebep bolǧan keseldıŋ jaiy edı. Bır jylda osynşama adam jürek-qan ainalymy jüiesınıŋ būzyluynan qaitys bolypty. Mūnyŋ ışıne adamdardyŋ gipertoniia, işemiia, mi qan tamyrlarynyŋ zaqymdanuy kıredı.
Ortalyqtaǧy opynǧandar
Adam ömırın baudai qiǧan būl derttıŋ ne ekenın bılu üşın №1 qalalyq auruhana janyndaǧy insult ortalyǧyna barǧan edık. Baryp, ekı dünienıŋ ortasynda jatqan jandardyŋ müşkıl halın kördık. Künı keşe attai şauyp jürgen aptaldai azamattardyŋ sūlap tüsıp, jartylai ölık bolyp jatqany da janymyzǧa batty.
Ortalyqtyŋ jūmysymen tanystyrǧan aǧa ordinator Äliia İmanova «İnsulttıŋ statistikasy öte jaman. 10 adamnyŋ 5-euı komadan şyqpai-aq bırden ölıp ketedı. 1-euı ǧana ūzaq uaqyt boiyna kütımı bolyp şekteulı tırlıgıne orala alsa, qalǧan 4-euı mügedek bolyp, sozylmaly auruynyŋ asqynuy saldarynan köpke jetpei köz jūmady. Eger būryndary insultpen, negızınen, egde adamdar auyrsa, qazır jasy 30-dan endı asqan azamattar qyrşyn ketıp jatyr» dep derttıŋ qaterın jasyrmady.
– Äsırese, jastardyŋ auru turaly aqparaty az. Basy auyrdy ma, auzy qūrǧap, tamaǧy kebırsıdı me, oǧan köŋıl bölmeidı. Al būl – adam aǧzasyndaǧy naqty özgerıstıŋ bır nyşany. İnsult özdıgınen paida bolmaidy. Ol – adamnyŋ asqynǧan aurularynyŋ auyr zardaby. İnsultke jetkızetın aurular şaş etekten: gematologiialyq aurular, qannyŋ tez ūiuy, holesterin, qant diabetı, t.b. Ekıqabat äielderdıŋ bır aiaǧy törde, bır aiaǧy körde dep beker aitpaidy, olar da qaterlı topqa kıredı. Jyldar boiyna qordalanǧan sozylmaly aurularyn qadaǧalap, därıger keŋesın alyp otyratyndar kemde-kem. Stenokardiia, infarkt, insult degennıŋ ne ekenın bıle bermeidı. Tıptı jaqyn aǧaiyndary ne tanystary osy dertke şaldyǧyp, dünieden ötıp jatsa da özınıŋ basyna kelmeitınıne senımdılıgı qamsyzdyǧynan der edım.
Asylannyŋ aǧattyǧy
Ortalyqtyŋ meŋgeruşısı Aigül Qaisarbekova insulttı mi qan aǧymy būzyluy saldarynan mi tınderınıŋ zaqymdalyp, miǧa qan qūiyluymen tüsındırdı. Osynda em alyp jatqan 35 jastaǧy Asylanmen söilesuge rūqsat berdı. Asylannyŋ köŋılın sūradyq. Tılı kürmelse de, sūraǧymyzǧa jauap beruge tyrysty. 3 balanyŋ qamy, jūmys-tırlık dep dürsın-dürsın qan qysymynyŋ köterılıp jürgenıne män bermegen. Uchaskelık därıgerlerdıŋ ış dep bergen därısın ışuge de qoly timegen. Bır jaǧynan tüimedei därınıŋ küşıne emes, özınıŋ jastyǧyna sengen bolsa kerek. Künderdıŋ künınde bar quaty tausylyp, es-tüssız qūlap, reanimasiiaǧa tüsedı.
– Aldyndaǧy halımen salystyrǧanda Asylannyŋ jaǧdaiy köş ılgerı. Bırtındep esı kırdı, jady qalpyna tüsıp keledı. Bır täulık boiyna reanimasiiada jatyp insult ortalyǧynyŋ qarqyndy terapiia bölımınde em aldy. Qaŋtardyŋ soŋyna deiın osynda jatyp, sosyn oŋaltu bölımınde qaralady. Tört ai boiyna därıger nūsqauyn oryndap, öz üiınde kütım jasaluy tiıs. Odan keiın qalpyna kelmese, maŋdaiyna jazǧanyn köredı, – deidı ortalyq meŋgeruşısı Aigül Qaisarbekova.
Keselden keiıngı qiyn ömır
Osy jerde şegınıs jasap aita keteiın, insultten, jalpy nauqastyŋ saldarynan mügedektıkke şyqqannyŋ ahualy öte müşkıl. Eger em qonbai eş qareketsız qalsa, 1-topqa, tılge kelıp, öz tamaǧyn özı jei alatyn bolsa onda 2-topqa, özı jürıp-tūryp, öz jaǧdaiyn özı jasaityndai bolsa 3-topqa jatqyzylady. 1-toptaǧylarǧa mındettı türde auzyna su tamyzatyn kütuşı qajet. Qazırgı künde mūndai kısılerge eşqandai jaǧdai jasau qamtylmaǧan. Demek, nauqas aǧaiynnyŋ qolyna qarap qalady degen söz. Onyŋ üstıne, ünemı ışıp otyruy tiıs därı-därmegınıŋ baǧasyn qosyŋyz. Jalpy, insult ortalyǧynda emdeudıŋ mänı özgeşe, nauqas özıne-özı kelıp, özı tamaqtanyp, özı däretke otyra alatyndai degendei, jeke basyna qatysty äreketın jasai alatyndai qalpyna keltıredı. İnsult qūlan-taza jazylyp şyǧatyn auru emes. Bır nauqastyŋ ortalyqta ekı apta jatyp alǧan emı – şamamen 130-190 myŋ teŋgenıŋ aralyǧynda.
Alla janyn qaldyryp, jaryq syilasa da, insultten tūru oŋai emes. Ol degenımız ne? Bas miynyŋ qalpyna keluı nauqastyŋ özınıŋ ömırge qūlşynysy artyp, aurumen alysqanda ǧana qalpyna keledı. Köbı küizelıske tüsedı. Nege? Öitkenı künı keşege deiın sap-sau bolyp jürıp-tūrǧanda aiaqastynan müşkıl halge tüsedı. Otbasyna masyl bolu da küizelıstı tereŋdetedı. Odan bölek, tūrmystyq daǧdylaryn qalpyna keltıretın ergoterapevtıŋ jūmysy bölek. Ol kiımınıŋ tüimesın tüimelep, qalai aǧytyp, qalai juynyp, qalai saqal alu kerek degen siiaqty qarapaiym tırlıgın qalpyna keltıredı. LFK nūsqauşysy qol-aiaǧyn qalai qozǧap, ornynan tūryp, jürudı üiretedı. Būl da ūzaq prosess.
Işımdık te ışten şalady
Kelesı palatada ışımdık saldarynan miyna qan qūiylǧan adam jatyr eken. Aptalap araqtan auzy qūrǧamaǧan. Talmasy ūstaǧanǧa deiın de aurudyŋ nyşandary bılıngen. Älsızdık, aiaq-qoldarynan küş ketken, betı bır jaǧyna qisaiyp, tılı kürmelıp, ornynan tūra almai qalǧanda baryp qūlaǧan jerınen tauyp alǧan. Esın bıledı, bıraq jartylai denesı jansyz qalǧan. Osylaişa Äliia İmanova nauqastyŋ qysqaşa tarihyna toqtalyp öttı. Alkogol, temekı, qūramynda kofein bar energetikalyq susyndardyŋ şamadan tys ışuı de osyǧan iteredı.
Jalpy, aurudyŋ sebebı özımızde jatyr. Būl qorşaǧan ortanyŋ qolaisyzdyǧy, ülken qalaǧa tän stress, äleumettık jaǧynan erteŋge degen senımsızdık, tıptı bankten alǧan nesiemızdıŋ uaiymy da tübımızge jetedı. Odan qaldy fastfudty (burger, gamburger) türlı susynmen qosyp ışıp alǧanda ol da aǧzamyzǧa jūǧymdy emes. Bızdıŋ jaman ädetterımız aurudyŋ qūrsauyna tıkelei alyp keledı. Semızdık te insulttı qozdyratyn faktordyŋ bırı. Salauatty ömır saltyn ūstap, tym bolmasa künıne bır saǧat jaiau jürıŋız degen sözımızdı kım eskerıp jatady deisız.
Esen-sauynda qamqor bolaiyq
Myna ömırde mäŋgılık bırge jasaityndai aǧaiyn arasynda, qyzmettes ärıptester arasynda, bastyq pen qolastyndaǧy qyzmetkerlerdıŋ bır-bırımen jauyǧyp, ömırın azapqa ainaldyratyndar da jetıp artylady. Osyndai jaǧdai da adamnyŋ immunitetın azaityp, ömırın qysqartady.
Ortalyqtyŋ meŋgeruşısı Aigül Qaisarbekova söz arasynda myna bır närse turaly aityp edı. «Osynda kelıp tüsken adamdardyŋ artynan tym qūryǧanda on adam habarlasyp, nauqastyŋ bırı aǧasy, bırı kökesı edım, jaqsylap qaraŋyz dep ötınıp jatady. Qolynan kelse, jüregınıŋ jartysyn bölıp bergısı kelıp tūrǧandai. Jany qinalǧanda janynan tabylatynymyz, aǧaiyndy «ökpege qisa da, ölımge qimaitynymyz bar», ol da tüsınıktı. Bıraq sol adamnyŋ aǧaiyndary insultten qūlaǧanşa kütpei, aragıdık jaǧdaiyn bılıp, ne ıstep jürgenınen habardar bolyp, bır-bırıne qamqorşy bolsa, osyndai halge jetkızer me edı? Qoldy keş sermegenmen ne paida?!».
