Aqparattyq tehnologiialardyŋ damuymen bırge internet alaiaqtyq ta köbeidı. Sonyŋ ışınde elordamyzda kiberqylmystyŋ sany artqan. Al qylmystyŋ jaŋa türımen küres qalai jürgızılıp jatyr? İnternet alaiaqtarynyŋ arbauyna qalai tüspeuge bolady? Elorda.info tılşısı būl jönınde Astana qalasy Polisiia departamentı Kriminaldyq polisiia basqarmasy kiberqylmysqa qarsy küres bölımı basşysy Oljas Maitkanovtan sūrap bıldı.
– Oljas Quanyşūly, soŋǧy kezde kiberqylmystyŋ köbeiıp ketkenı belgılı. Astana qalasy boiynşa ahual qandai?
– Bügınde ūrlyq, tonau jäne qaraqşylyq siiaqty qylmystar bırlesken küş-jıgerdıŋ arqasynda azaidy. Alaida aqparattyq tehnologiialar qoldanatyn qūqyq būzuşylyqtarǧa keletın bolsaq, būl qylmys türı jyl saiyn ösıp otyr.
Aǧymdaǧy jyly Astana aumaǧynda aqparattyq tehnologiialardy paidalana otyryp jasalǧan 3 700-den astam qylmystyq qūqyq būzuşylyq tırkeldı. Onyŋ ışınde aşylǧany – 690. Al azamattarǧa keltırılgen zalal 2 mlrd 600 mln teŋgeden asady.
Degenmen, täjıribe körsetkendei, alaiaqtardyŋ qolynan zardap şekkenderdıŋ bärı bırdei qūqyq qorǧau organdaryna jügınbeidı. Tiısınşe, naqty sandar aitylǧandardan edäuır ülken jäne statistika qandai ekenın tek boljauǧa bolady.
– Alaiaqtardyŋ qūryǧyna köbıne kımder tüsedı?
– Ziiankester adam talǧamaidy. Bıraq osal boluy mümkın adamdarǧa üiır bolatyny belgılı. Sebebı olardy aldap-arbap, oŋai sendıruge bolady.
Mäselen, egde jastaǧy adamdar. Olar köbınese jaŋa tehnologiialarmen tanys emes jäne sengış keledı. Sondai-aq jeŋıl aqşa ızdeitın adamdar da osy sanatqa enedı. Öitkenı täjıribe körsetkendei, köptegen azamattar kümändı jobalarǧa jiyp-tergen qarajattaryn salyp, tez köbeitıp alamyz dep sanyn soǧyp qalyp jatady.
Elordalyq polisiia departamentı Astana qalasy äkımdıgımen bırlesıp tūraqty negızde internet-alaiaqtyqty azaituǧa jäne halyqtyŋ qarjylyq sauattylyǧyn arttyruǧa baǧyttalǧan ıs-şaralardy jürgızude
– Elordada mūndai keleŋsızdıkterdıŋ jolyn kesu üşın qandai ıs-şaralar ıstelıp jatyr?
– Elordalyq polisiia departamentı Astana qalasy äkımdıgımen bırlesıp tūraqty negızde internet-alaiaqtyqty azaituǧa jäne halyqtyŋ qarjylyq sauattylyǧyn arttyruǧa baǧyttalǧan ıs-şaralardy jürgızude.
Orta jäne joǧary bılım beru mekemelerınde, kommersiialyq jäne kommersiialyq emes ūiymdarda «Alaiaqtardyŋ aila-amaldaryna qalai tüspeuge jäne öz jinaqtaryn qalai saqtap qaluǧa bolady?» taqyrybynda därıster ötkızıledı.
Azamattar köp jinalatyn oryndarda erıktıler qozǧalystarymen bırlesıp aqparattyq-profilaktikalyq sipattaǧy bukletter taratylady, köşelerde trafaretterdı paidalana otyryp eskertu jazbalary jazylady, SOO-da jäne qala bazarlarynda internet alaiaqtyqtan saqtanu turaly audio jäne beinerolikter jürgızıledı.
– Oljas Quanyşūly, osy oraida, alaiaqtardyŋ negızgı shemalaryn atap ötseŋız?
– Aldymen, bankterdıŋ qauıpsızdık qyzmetı nemese qūqyq qorǧau organdarynyŋ qyzmetkerlerınıŋ atynan jasalatyn qoŋyraularǧa mūqiiat bolu kerek. Äŋgımelesu barysynda ziiankester banktık şottardy paidalana otyryp, qoŋyrau şalǧan adamǧa nesie räsımdelgenı turaly habarlauy mümkın. Būl jaǧdaida äŋgımenı üzıp, būl turaly polisiiaǧa habarlau qajet. Eşqandai qosymşalardy ornatudan saqtanu kerek, äsırese qūrylǧylardy qaşyqtan basqaruǧa arnalǧan qosymşylardan aulaq bolǧan jön (AnyDesk, RustDesk, TeamViewer jäne t.b.).
Ekınşıden, äleumettık jelıler men internet-platformalarda tauarlar men qyzmetterdı satu. Ädette, būl avtomobilder, tūrmystyq tehnika, jihaz, kiımder, aksessuarlar, tūtynu tauarlary, tamaq önımderı jäne t.b. Ziiankesterdıŋ maqsaty – paida tabu. Olar kez kelgen jolmen aqşa qarajatyn aldyn ala tölem retınde audarudy sūraidy. Eger sız önımdı öz közıŋızben körmeseŋız, mūndai satyp alulardan bas tartqan dūrys, äitpese sız öz jinaǧyŋyzdan qaǧyluyŋyz mümkın.
Üşınşıden, fişingtık saittardy paidalanu – alaiaqtyqtyŋ būl türı derbes derekter men banktık mälımetterdı jinauǧa baǧyttalǧan. Mūndai saittar naqty saittardan aiyrmaşylyǧy az bolady.
Mysaly, sız saittardyŋ bırınde habarlandyru jariialadyŋyz jäne sızge būryn tanys emes adam habarlasyp, jetkızu qyzmetın paidalanudy sūraidy. Sodan keiın ol räsımdeu üşın sıltemenı jıberedı. Sıltemenı basu arqyly sızdıŋ derekterıŋızdı, iaǧni aty-jönıŋızdı, tuǧan jylyŋyzdy, bank kartasynyŋ nömırın, jaramdylyq merzımın jäne CVV kodyn engızu sūralady. Osy derekter toltyrylǧannan keiın sızdıŋ bank kartaŋyzdan aqşa qarajatyn audaryp alu bastalady.
Sondai-aq jaŋa mümkındıkter men tehnologiialardyŋ keluımen kriptovaliuta qozǧalysy belsendı damyp keledı. Mūny tüsınetın köptegen adamdar jaqsy tabysqa ie. Bıraq būl baǧytta sauatsyzdyqty paidalanyp, alaiaqtyq jolmen aqşa tabatyn jaman niettıler de bar.
Mysaly, äleumettık jelılerde sız aksiialardy nemese kriptovaliutalardy satyp alu jäne satu arqyly aqşa tabu ūsynatyn jarnamany kördıŋız jäne öz derekterıŋızdı qaldyryŋyz. Sızben, Ūlttyq kompaniianyŋ nemese brokerlerge qyzmet körsetetın basqa ūiymnyŋ qyzmetkerı retınde ziiankester habarlasady. Olar tiımdı ūsynystar turaly aityp, aqşa saluǧa köndıredı, basynda az mölşerde aqşa saluyn aitady. Bırneşe künnen keiın olar tapqan paidasymen salynǧan aqşany qaitarady. Osydan keiın olar eleulı somadaǧy aqşany saludy sūraidy. Senımge kırgen soŋ, qomaqty qarjyny qaitarmai, aldap ketedı.
Sonymen qatar, alaiaqtar telefon şalyp, dialog barysynda äŋgımelesuşılerge olardyŋ tuystary oqiǧaǧa tap bolǧany jaily aituy mümkın. Osyǧan bailanysty, qylmystyq jauapkerşılıkten bosatu üşın aqşa qajet ekenın jäne olardyŋ qyzmetkerı kelıp aqşany alyp ketetının habarlaidy. Öz kezegınde olar ärtürlı internet-platformalarda jeke eŋbek qyzmetın jüzege asyratyn «Droperlerdı» nemese kurerlerdı jıberedı. Al olar berılgen marşrut boiynşa baryp, zardap şekkenderden aqşany alyp, ziiankesterdıŋ banktık şottaryna audarady.
– Al būl droperler kımder? Olar qylmystyq jauapkerşılıkke tartyla ma?
– Köbınese «Droperler» – jas azamattar, studentter, jūmyssyzdar jäne oŋai tabys ızdeitınder.
Bız osy belgısız tūlǧalardyŋ bank kartalaryn paidalana otyryp, aqşany qolma-qol aqşaǧa ainaldyruǧa bailanysty qyzmetke qatysatyn adamdardyŋ qylmystyq jauapkerşılıkke tartylatynyn aitqymyz keledı. Mysaly, jaqynda belgısız tūlǧalardyŋ banktık kartalaryn qoldana otyryp, qylmystyq jolmen alynǧan aqşany qolma-qol aqşaǧa ainaldyrǧany üşın Resei Federasiiasynyŋ azamaty qylmystyq jauapkerşılıkke tartylyp, 6 jyl merzımge sottaldy, sonymen qatar qazırgı taŋda osyndai ärekettermen ainalysqan 79 dropperge qatysty tergeu amaldary jürgızılude.
Saltanat MŪRATQYZY
