Alqaly jiyndy aşqan Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev qazırgı taŋda mūsylman ümbetı betpe-bet kelıp otyrǧan bırqatar syn-qaterlerge toqtaldy. «Bırınşıden, ekstremistık jäne terroristık ūiymdar keŋınen etek aluda. Olardyŋ laŋkestık äreketterı nätijesınde, bırınşı kezekte mūsylman älemı elderınıŋ azamattary zardap şegude, – dedı ol. – Ekınşıden, islamofobiialyq pıkır qoǧamǧa keŋınen taralyp jatyr. Batys elderınde mūsylmandarǧa qarsy qylmystyq äreketter jyl saiyn köbeidı. Törtınşıden, älemnıŋ özge öŋırlerı qarqyndy damyp jatqanda, köptegen mūsylman elderı köş soŋynda qalyp keledı. Keibır synşylar islam düniesınıŋ artta qaluy dınnıŋ özımen bailanysty dep sanaidy. Alaida būl aqiqatqa mülde janaspaidy».
Osy rette Nūrsūltan Nazarbaev mūsylman elderındegı ǧalymdardyŋ ızdenısterıne qoldau körsetudıŋ maŋyzdylyǧyna nazar audara kelıp, yntymaqtastyq ūiymy aiasynda ǧylym men tehnologiiany damytuǧa qosqan ǧalymdarǧa syilyq taǧaiyndau turaly şeşım qabyldanǧanyn jetkızdı. Sammitte būl mäsele töŋıregınde Türkiia Prezidentı Redjep Taiyp Erdoǧan da öz oiyn ortaǧa saldy. Ol bügınde mūsylman memleketterınıŋ bılım men ǧylymnyŋ damuyna köp köŋıl böle bermeitının aşyp aitty. Sonyŋ saldarynan ozyq oily ǧalymdar Batysqa ketıp jatyr. Al aqparattyq tehnologiialar salasyndaǧy sauatsyzdyq barşa mūsylman älemıne qauıp töndırıp otyr. «Kezınde İslam älemı bılım, ǧylym men innovasiialardyŋ ortalyǧy bolǧan edı, – dedı türık elınıŋ basşysy. – Keiın sonyŋ barlyǧy ekınşı deŋgeige tüsıp kettı. Sodan berı İslam örkenietı älemınde toqyrau bastaldy. Qazırgı taŋda Jer betındegı mūsylman jūrtynyŋ 55 paiyzy – sauatsyz. Bügınde Ekonomikalyq damu jäne yntymaqtastyq ūiymyna müşe memleketterde bılım beru salasyna jalpy ışkı önımnıŋ 5,2 paiyzy jūmsalsa, islam däuletterınde būl 1 paiyzǧa da jetpeidı». Onyŋ aituynşa, qazırgı kezde mūsylman elderı aqparattyq tehnologiialardy şyǧarmaidy. Alaida ärbır memleket ūlttyq qauıpsızdıgıne basa nazar audaruy qajet.
Mıne, bügıngı künnıŋ bır aşy şyndyǧy osyndai.
Al şynynda da mūsylman älemınıŋ dünienı özgertu jolynda aşqan jaŋalyqtary sany öte-möte köp. Solardyŋ bırqataryna sydyrta köz jügırtıp ötkende de, adam taŋ qalatyndai qūbylystar jarq etıp aldymyzdan şyǧar edı. Aitalyq, şahmat oiynynyŋ otany ündı jerı bolǧanymen, onyŋ däl qazırgı qalpy İranda düniege keledı. Būl oiyndy H ǧasyrda mūsylmandardan alǧan ispandar älemge taratady. Osy künı jūrttyŋ bärı paidalanyp jürgen sabyndy da oilap tapqan islam qauymy bolyp şyqty. Orta ǧasyr däuırınde oryn alǧan kresşıler joryǧy kezınde olardy şoşytqan basqynşylardyŋ qaruy emes, europalyqtardyŋ öte sirek juynatyndary, sosyn üsterınen būrqyrap şyǧyp tūratyn qolaisyz sasyq iısterı bolypty. Mūsylman älemındegı arabtar būl kezde ösımdık maiy men sabyndy aralastyryp, bızdıŋ qazırgı ūǧymymyzdaǧy şampun atty köpırşıktı sabynǧa deiın oilap tauyp qoiǧan edı.
Qazırgı zamanǧy medisinanyŋ atasy Äbu äli ibn-Sinanyŋ mūsylman näsılınen ekenın küllı älem bıledı. Būǧan qosa, hirurgiiaǧa qatysty jabdyq-jaraqtardyŋ da bärın bızdıŋ babalarymyz ömırge keltırgen. Andalusiialyq ǧalym Äl-Zahavi qazırgı skalpel, süiek kesetın ara men közge operasiia jasau üşın kerektı qaişydan bastap, osyndai 200 aspap jasaǧan. Ol jarany tıgu üşın paidalanylatyn, keiın et pen terıge sıŋıp ketetın jıptı de maldyŋ ışegınen jasap şyǧudy özı oilap tapqan. Būǧan qosa, därıler salynatyn kapsulany şyǧarǧan. XIII ǧasyrda islam oqymystysy İbn Nafis qan-tamyr jüiesın aşqan. Vaksina da mūsylman älemınde paida boldy. Osman imperiiasynda balalarǧa egu jasau Europanyŋ aldyŋǧy qatarly elderınıŋ özınen 50 jyl būryn qolǧa alyndy.
Äuede ūşatyn alǧaşqy apparatty oilap tapqan da mūsylmandar körınedı. 852 jyly Rait Abbas ibn Firnas esımdı jıgıt qoldaryna aǧaş qanat bailap alyp, ispan jerındegı Kordova sobor-meşıtı mūnarasynan tömenge sekırgen. Älbette, ol ūşyp kete almaǧan. Bıraq osy talpynystyŋ negızınde keiın paraşiut oilap tabylǧan. Mūsylman ǧalymy Djabir ibn Haiian sūiyqty qainau deŋgeiıne qarai topqa böludı bırınşı bolyp jürgızgen. Onyŋ osy täjıribesı arqasynda qazırgı zamanǧy himiianyŋ negızı qalanǧan.
Mūsylman qauymnyŋ dünienı özgertuge sep jasap, adamzatty dür sılkındırgen jaŋalyqtary būlarmen de tolastamaidy. Älemge algebra atty pän men algoritmdı alyp kelgen arabtar būdan ärı qozǧalmaly doŋǧalaqtar üşın auadai qajet valdardy da, jeldıŋ ekpınımen ainalyp, ärtürlı şarualarǧa şaryq beretın diırmenderdı de, kümbezder men biık tegenderdı de, alǧaşqy qauyrsyndy qalamsaptardy da, kılemder men saialy ösımdıkter ösırudı de qalyptastyrdy. Mūsylman jūrty bır dastarhan basynda üş türlı taǧamnan däm tatu dästürıne de bırınşı bolyp arna tartty. Orta ǧasyrda İraktan İspaniiadaǧy Kordova öŋırıne kelgen Äli ibn Nafi Europany üş türlı tamaq ışu mädenietımen tanystyrdy. Būdan bölek, bank şekterı men oq-därını de oilap tapqan mūsylmandar ekenı belgılı. Sol siiaqty Keŋıstık pen Kün jüiesınıŋ qūrylymyn tübegeilı zerttegen de mūsylman ǧalymdary edı. Olar Galileo Galileiden 500 jyl būryn Jerdıŋ Kündı ainalatynyn aitqan bolatyn.
Osylaişa IX-XII ǧasyrlarda ülken ruhani jäne mädeni serpılıstı bastan keşken mūsylman jūrty bırte-bırte ekınşı qatarǧa yǧysyp, keiın hristian qauymyna köş tızgının bırjola berıp qoidy. Mūnyŋ bırneşe obektivtı de, subektivtı de sebepterı bar. Būl turaly älem ǧalymdary men sarapşylary san aluan pıkır bıldırıp, öz oilaryn ortaǧa saldy. Būǧan mūsylman dınındegı fanatizmnıŋ keltırgen kedergısı az bolǧan joq. Būǧan qosa, batys hristiandarynyŋ orasan zor serpılıspen alǧa ūmtylularyna beijai qarap, soŋynan ılese almai qalǧan mūsylman jūrtynyŋ özı de kınälı. Degenmen, sarapşylar būl artta qalyp qoiuşylyqty mūsylman älemınıŋ daǧdarysy emes, toqyrauşylyǧy dep sanap otyr. Olai bolsa, jıberılıp qoiǧan olqylyqtyŋ ornyn toltyruǧa äbden bolady.
Negızınen, Astanada Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bastamaşy boluymen ötken İslam yntymaqtastyǧy ūiymynyŋ joǧaryda aitylǧan ǧylym men tehnologiialar jönındegı sammitınıŋ kün tärtıbındegı basty maqsat ta osy taqyrypty talqylau bolatyn. Ne degende de, ǧasyrlar boiy sıresıp qatyp jatqan seŋnıŋ köbesı sögıldı, alǧaşqy arna tartyldy. Mūny jiynǧa qatysuşylardyŋ barlyǧy da atap öttı. Endı onyŋ jemıs beru jolynda pärmendı jūmys jasai bastauyn kütemız.
Serık PIRNAZAR
