Jaqynda Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınde mentaldı arifmetikadan «ISMA Kazakhstan» atty II respublikalyq olimpiada öttı. Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırınen kelgen 1300 bala ışınen «KG» atalymy boiynşa astanalyq Zaŋǧar Bazylov jüldelı üşınşı oryndy ielendı. Qarapaiym qatarlastary onǧa deiın sanaidy, al alty jasarlyq vunderkind qosu-azaitu amaldaryn äp-sätte esepteidı. Arpa ışındegı bır bidai jalǧyz ol emes. Bügınde kalkuliatordan ozǧan jüirıkterdıŋ qatary köbeiıp keledı. Balasyn mentaldı arifmetikaǧa jazdyruşylar da tolastamasa, azaiar emes. Bır sūraq: nege?
MÄN BE? SÄN BE?
Mentaldı arifmetikanyŋ Qazaqstanǧa kelgenıne 4-5 jyldyŋ jüzı boldy. Alaida, ataǧy 2015 jyldyŋ aiaǧynda keŋge jaiyldy. Būǧan bır sebep – Malahov maqtaǧan bala. Byltyr ǧana «Pust govoriat» baǧdarlamasynda oişa esepteuımen jūrtty täntı etken astanalyq Daniiar Qūrmanbaev aidy aspanǧa bır-aq şyǧaryp edı. Perzentınıŋ sannan jaŋylyspai, eseptı jyldam şyǧarǧanyn qai äke-şeşe qalamaidy deisız? Sän be? Män be? Äiteuır, mentaldı arifmetika beleŋ alǧaly onyŋ töŋıregınde dau-damai da qyza tüstı. Äsırese, matematikter dabyl qaqty.
Mäselen, akademik Asqar Jūmadıldaev «Abai.kz»-ke şyqqan sūhbatynda: «Matematika ǧylymy – teŋız. Mentaldı arifmetika sol teŋızdıŋ bır tamşysy ǧana. Mūny igergen adam sandardy tez köbeitudı bıledı. Odan özge artyqşylyǧy joq. Bır eseptı bıreu 5 sekundta, ekınşı bıreu 1 minutta şyǧaruy mümkın. Menıŋşe, nätije dūrys bolsa, boldy» deidı. Professor sondai-aq, būl jolǧa bükıl qazaq tüsıp ketpese deidı, sebebı, mūny halyqtyŋ qaltasynan qaǧu üşın jasalǧan maǧynasy kümändı şarua dep küdıktenedı.
Alaida, taiaqtyŋ ekı ūşy bar. Paidasyn paiymdau üşın perzentınıŋ sannan jaŋylyspai, tez esepteuıne ai saiyn 16 myŋdap aqşa töleitın ata-analarmen tıldesudı jön kördık.
ALTY JASAR ASTANALYQTYŊ ASUY
Respublikalyq olimpiadada üzdık üştıkke engen alty jastaǧy Zaŋǧardyŋ äkesı Bahtiiar Bazylov bızge bır qyzyq oqiǧany baiandap berdı.
Būdan bır jyl būryn ol balabaqşadaǧy tärbieşıden balasy jaily jaǧymsyz pıkırlerdı jiı estıptı. «Zaŋǧar ärıp tanymaidy, tük tüsınbeidı, sanau bılmeidı, oquǧa yntasy joq» taǧysyn-taǧy şaǧymdary bıtpeidı eken. Balanyŋ da balabaqşadan basy salbyrap, köŋılı tüsıp keledı. Kelesı künı baruǧa qūlqy da joq.
– Jeke menşık balabaqşasyna aiyna jüz myŋdap aqşa ketedı. «Balany kınälai bergenşe, jöndı üiretıŋızder. Tüsınbese, tüsındıre almaǧan tärbieşınıŋ qatesı» dep qanşa märte bardym. Olarǧa ūlym jaman, mūǧalımge şaŋ juytpaidy. Bes jastaǧy balanyŋ oquǧa ikemı bolmauy mümkın emes. Bärın «ä» degennen qaǧyp alatyn kezı ǧoi. Qyzyqtyra almaǧany demek, – degen äkesı Zaŋǧardy balabaqşadan şyǧartyp alypty.
Bır künı tanystarynan mentaldı arifmetika jaily estıp, balasyn soǧan jazdyrady. Zaŋǧar şot arqyly sanaudy bırden ūnatyp, «Äke, taǧy baraiyqşy» deptı kelesı künı.
Sodan berı bır jyldai uaqyt öttı. Zaŋǧar bügınde mentaldı arifmetikanyŋ alǧaşqy ekı deŋgeiın eŋserıp, üşınşısın meŋgerıp jür. Astanadan 30 bala qatysqan respublikalyq olimpiadadan Zaŋǧardyŋ jüldemen oraluyn mūǧalımı Zibagül Qanapina onyŋ basqalardan erektıgımen tüsındıredı.
– Esepterdı dauystap oqyǧanda, Zaŋǧar kıbırtıktep, ūzaq oilanyp baryp ja-uap beretın. Aitqan sandardy qaitara sūraityn, şatasyp ketemın dep qaitalap aitatyn. Bastapqyda tük şyqpai ma dep uaiymdadym. Bıraq bır künı esepterdı taqtaǧa jazyp, «Käne, Zaŋǧar, osylai körşı» dep edım, sausaqtaryn oinatyp, közdı aşyp-jūmǧanşa bırneşe amaldyŋ jauabyn aina-qatesız jaza berdı, jaza berdı. Men de taŋǧaldym, özı de solai şeşe alatynyn kütpep edı. Bırden «Apai, maǧan taǧy esep berıŋız de, videoǧa tüsırıp alyŋyzşy. Mamama körsetemın» dep quanypty.
Önerın bızge de körsettı. Zibagül Edılbaiqyzy taqtaǧa tıgınen «54+35 – 24+23» dep jazǧany sol edı, Zaŋǧardyŋ sausaqtary toqtausyz jybyrlap, 88 ekenın däl tapty. «53+20+15+11?» degendı şyǧaruǧa, eresek oqyrman, qanşa sekund kettı? Alty jastaǧy balaqai eseptı «99» dep 3 sekundqa jeter-jetpes uaqytta şaǧyp tastady.
Bır qyzyǧy, balabaqşada aşyla almaǧan kışkentai mektepke daiarlyq synybynda ülgerım jönınen top jarypty. Ūstazdar erekşe balanyŋ zerektıgıne taŋǧalǧan. Ärine, san tanidy, onyŋ üstıne ekı taŋbalysyn bır-bırıne oişa qosady, azaitady. Ärıpterdı de bır aitqannan qaǧyp alady. Öleŋ şumaqtaryn jatqa soǧady. Üş aiǧa sozylatyn daiarlyq synybyn Zaŋǧar bır aiǧa jeter-jetpes uaqytta tämamdapty. Bala boiyndaǧy osy oŋ özgerısterdı üi ışı mentaldı arifmetikamen bailanystyrady.
TALAP PEN EŊBEK – ABAKUSTY JEŊBEK
Şyndyǧynda mentaldı arifmetikanyŋ paidasy bar ekenın Astanadaǧy «ISMA» halyqaralyq mentaldı arifmetika mektebınıŋ bas direktory Aijan Bektıleuova senımmen aityp otyr:
– Mentaldı arifmetika – 5-16 jastaǧy balanyŋ aqyl-oi qabıletın oida sanaq jürgızu arqyly damytatyn erekşe ädıs. Ony meŋgergen bala qosu men azaitudy, köbeitu men böludı, prosent pen tübır astyn tabu esepterın kalkuliatordan jyldam şyǧarady. «Balanyŋ eseptı qanşa sekundta şyǧarǧany maŋyzdy emes, nätije dūrys bolsa boldy» degen pıkır bıldırıptı Asqar Jūmadıldaev. Mentaldı arifmetikanyŋ maŋyzy sol nätijege jetude balanyŋ mi bölıgınıŋ sol jaǧy men oŋ jaǧy qatar jūmys ısteidı. Abakus deitın esepşotta bala ekı qolynyŋ sausaqtaryn bırdei paidalanady. Äbden jattyqqan soŋ, abakusty köz aldyna elestetıp üirenedı de, kürdelı esepterdı oişa şyǧarady. Sol arqyly balanyŋ zeiını artady, fotografiialyq este saqtau qabıletı qalyptasady, operativtı qimyldap, jyldam oilanady ärı motorikasy damidy. Onyŋ aituynşa, mentaldı arifmetikany kez kelgen adam meŋgere alady. «Bärı talap pen eŋbekke bailanysty».
İä, mentaldı arifmetika ǧylym emes. Jai ǧana esepteudıŋ tiımdı ärı paidaly ädısı. «Matematikany eşkım joqqa şyǧarmaidy. Tez esepteudı üirenemın dep balam eşteŋeden kem qalmady. Kerısınşe, būryn bır şumaq öleŋdı jattata almai äbıgerge tüsetınmın. Qazır, raqat, üş-tört şumaqty bes-alty ret oqyp, ainaldyrǧan bır saǧatta zuyldatyp aityp şyǧady özıme. Bır künı dükenşınıŋ aqşamyzdy jep qoiǧanyn men emes, osy ūlym baiqap qaldy. Söitse, alǧan tauarlarymyzdy oişa qosyp, qaitarymnyŋ qanşa bolatynyna deiın tauyp qoiypty» deidı 9 jasar Aslan Rysqalievtıŋ anasy Baqyt Erbolatqyzy. Aslan Astanadaǧy №70 mekteptıŋ 2-synybyn tämamdapty. Sūrastyra kelsek, sol synypta 26 oquşy bar bolsa, onyŋ 14-ı mentaldı arifmetikany bıledı eken.
Baǧasyna keler bolsaq, ata-ana bıraz aqşadan qaǧylary anyq. Sebebı, mentaldı arifmetika 10 deŋgeiden tūrady. Oqu ūzaqtyǧy – 3-4 jyl. Aptasyna bır ret 90 minuttan ötkızıletın sabaqtyŋ bır ailyq qūny – 16 myŋnan kem emes köp jerde. Al, nätijesı joǧaryda aitylǧandai. Degenmen, jetıstıkke jetu üşın sabaqtan tys künıne 15-20 minut böluı tiıs deidı oqytuşylar. Sondyqtan bala üiıne qūşaq-qūşaq eseptı arqalap ketedı. Ärine, būl onyŋ kompiuter aldynda telmırgenınen äldeqaida jaqsy.
Qoş, ösıp kele jatqan kışkentai matematikter bolaşaqta qazaqstandyq bılım sapasyn köterıp, qazaqtyŋ alǧyrlyǧyn älemge äigıleidı degen tılegımız bar.
Mädina JAQYP
