Kämeletke tolmaǧandar qylmysy qazır memleket üşın jiı kezdesetın ärı şeşımı kürdelı mäselege ainalyp otyr. Qiyndyǧy – ömır jolyn jaŋa ǧana bastap jatqan bozbala nemese boijetkendı säl şalys basqan qadamy üşın jauapqa tartudyŋ jauapkerşılıgı asa auyr ekendıgınde jatyr. Mūndai qylmysty aşu, tekseru oŋai emes.
Köbıne olar jasaityn qylmystar ömırlık täjıribenıŋ jetıspeuşılıgınen, naqty jaǧdaiǧa tiıstı baǧa bere almauşylyqtan, öz küşınıŋ mümkınşılıgın baǧalai almauşylyqtan, oilaǧan oilarynyŋ ömır jaǧdaiyna säikes kelmeuınen, ülkenderdıŋ ıs-äreketın qaitalaudan bolyp jatady nemese solai sipattalady.
Jasöspırımderdıŋ būǧanasy qatpai jatyp, basbūzarlyqqa ūrynuy, qūqyqbūzuşylyqqa, qylmysqa beiım bolyp ösuıne äser etetın negızgı alǧyşarttar otbasyndaǧy jaisyzdyqtar men keleŋsızdıkter, jasöspırım balalarǧa naşar ülgı bolatyn maskünemdık, naşaqorlyq, jezökşelık, qaiyrşylyq, sonymen qatar otbasy tarapynan tiıstı dūrys tärbie men baqylaudyŋ bolmauynan ekenın ömır körsetıp otyr.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Qylmystyq-prosestık jäne qylmystyq zaŋdarymen kämeletke tolmaǧandar jasalǧan qylmystardy tekserudıŋ keibır erekşelıkterı qarastyrylǧan, sonymen qatar mūnda jas qūqyq būzuşylardy prosessualdyq qorǧau, olardyŋ psihikasyn aldyn ala tergeu kezınde jäne sotta qorǧau jäne olarǧa qatysty aiyptau ükımın şyǧaru mäselelerıne nazar audarylǧan.
Zaŋ boiynşa jasy on segızge tolmaǧan jasöspırım kämeletke tolmaǧandar qataryna jatady.
Olardyŋ qylmystarynyŋ kriminalistikalyq sipattamasy özıne tän belgılı bır erekşelıkterımen tanylady. Mysaly, kämeletke tolmaǧandar toptyq qylmystardy jiı jasaidy, olar keşkı mezgılde köbınese būzaqylyq, densaulyqqa ziian keltıru, tonau, qaraqşylyq, jeke basqa qarsy basqa da qylmystar jasaidy, al kündız päter ūrlyǧymen ainalysady .
Kämeletke tolmaǧandar jasaityn qylmystardyŋ arasynda auyr qylmystardyŋ jäne paidakünemdik, zorlyqpen ūştasqan qylmystardyŋ sany basym. Sondai-aq osy qylmystarda taǧylyqty da, qatygezdikti te kezdesedı. Qylmystardyŋ basym köpşiligi ortaq qatysu nysanynda, äsirese toppen jasalady, būl qūbylys ta jasöspirimderdiŋ psihologiiasyna tän jäne ärbir üşinşi qylmysty olar eresektermen birigip jasaidy.
Qylmystyq jaza memlekettık küşteu şaralarynyŋ bırı, ärı ol memlekettıŋ qylmystylyqqa qarsy küres jürgızu qūraly retınde qoldanylady.
Kämeletke tolmaǧandardyŋ oi-sanasy tolyq qalyptasyp ülgermegendıkten, bırden qylmystyq jazalau olarǧa öte auyr äser etetının esepke ala otyryp, qylmystyq zaŋ boiynşa jaza taǧaiyndauda da bıraz jeŋıldıkter qarastyrǧan. QR zaŋdaryna säikes kämeletke tolmaǧandarǧa ölım jazasy jäne ömır boiy bas bostandyǧynan aiyru türındegı jazalar qoldanylmaidy. Sonymen qatar QR QK 81-babyna säikes kämeletke tolmaǧandarǧa taǧaiyndalatyn jazalardyŋ türlerıne mynalardy jatqyzuǧa bolady: aiyppūl, belgılı bır qyzmetpen ainalysu qūqyǧynan aiyru, qoǧamdyq jūmystarǧa tartu, tüzeu jūmystary, bas bostandyǧyn şekteu, bas bostandyǧynan aiyru. Būl jazalar taǧaiyndalǧan kezde de belgılı bır şekteuler qoldanylady.
Jaza taǧaiyndaǧan kezde sot ärbır kämeletke tolmaǧanǧa bailanysty mūqiiat boluy kerek. Öitkenı kämeletke tolmaǧandar qylmys jasaǧan kezde, olardy bas bostandyǧynan aiyru arqyly jazalau maqsat etılmeuı tiıs. Mūnyŋ sebebı – jastaiynan ūzaq merzımge oqşaulanǧan balalar qalypty qoǧamnyŋ ömırınen tys qalyp, özderı üşın igı äserlı boluy mümkın ortamen bailanysyn üzedı, ekınşı jaǧynan, bas bostandyǧynan aiyru mekemelerındegı jaǧdaiǧa etı üirenıp, mınez-qūlqy būzyluy, qylmystyq älemnıŋ keleŋsız ädet-ǧūryptaryna berılıp ketuı mümkın.
J.ALPYSBAEVA,
Nūr-Sūltan qalasy kämeletke tolmaǧandar ısterı jönındegı sotynyŋ töraǧasy
