Kämilanyŋ jasy nebärı 23-te jäne däl qazır ol elımızdegı jalǧyz neirobiolog. Jas ǧalym bügınde Nazarbaev universitetınıŋ medisina mektebınde oqidy. Bılım künı qarsaŋynda özımen betpe-bet jolyǧyp, süiıktı salasy turaly jan-jaqty äŋgımelesken edık. Keiıpkerımız adam miynyŋ qūpiiaǧa toly qaltarystaryn täptıştep tūryp tüsındırıp berdı.
Neiroǧylym näzık salany zertteidı
– Kämila, äuelı özıŋnıŋ neiroǧylymǧa degen mahabbatyŋnyŋ qaşan oianǧanyn aitşy.
– Men bala künımnen jaŋa, taŋsyq närsege qūştar bolyp östım. Sol qasietımnen şyǧar, 9-synypta mektep kıtaphanasyna äkelgen Şeperdtıŋ «Neirobiologiia» oqulyǧyna qatty qyzyǧyp, bas almai oqydym. Būl kıtaphanaşynyŋ tapsyrysy bolatyn, ol bırınşı tomyn özı oqyp jatqandyqtan, menıŋ qolyma ekınşı tomy tidı. Tük tüsınbesem de, maǧan oqulyqtyŋ ne turaly ekendıgı ūnady. Adam miy üşın özın-özı zertteu sondai qyzyq qoi. Neirobiologiia osyǧan negızdeledı. Būǧan qosa, neiroǧylym kibernetika, joǧary matematika, biohimiia jäne psihologiia tärızdı bır-bırınen alys salalardy boiyna toǧystyrǧan.
Mektep bıtırgen soŋ, keleşekte biotehnolog bolam degen maqsatpen «Bolaşaq» baǧdarlamasy arqyly Blumingtondaǧy İndiana universitetıne «Biotehnologiia» mamandyǧyna oquǧa tüstım. Bır jyldan keiın jazda Qazaqstanǧa oralyp, Almatydaǧy Ösımdıkter biologiiasy men biotehnologiiasy institutynan täjıribeden öttım. Bärın öz közımmen körıp, maǧan neirobiologiianyŋ äldeqaida jaqyn ekenın tüsındım. Artynşa şetelde mamandar daiarlau jönındegı respublikalyq komissiiadan mamandyǧymdy auystyrudy sūradym. «Neirobiologiia» basym mamandyqtar tızımınde bolmasa da, menıŋ ötınışım qanaǧattandyryldy. Aqyry osy mamandyq boiynşa diplom alyp şyqtym.
– Osyǧan deiıngı täjıribeŋde nebır erekşe dünielerdıŋ kuäsı bolǧan şyǧarsyŋ?
– Älbette. Neirobiologiia adamnyŋ miy men jüike jüiesın zertteidı. Midy eŋ alǧaş ret öz qolymmen ūstaǧanda, ǧajap äserge bölendım. Öitkenı, bır kısınıŋ oilary, äreketterı, tarihy, jady menıŋ qolymda tūrǧanyn tüsındım. Bır uaqyttary būl adam tırı bolǧan jäne onyŋ osy miy köp närsenı ıstegen. Qazır midy spirttep, qatyryp tastaǧan. Sondyqtan ony qolǧa ūstauǧa bolady. Tırı mi jele siiaqty jūmsaq, näzık, onymen öte saq bolu kerek.
– Kämila, äuelı özıŋnıŋ neiroǧylymǧa degen mahabbatyŋnyŋ qaşan oianǧanyn aitşy.
– Men bala künımnen jaŋa, taŋsyq närsege qūştar bolyp östım. Sol qasietımnen şyǧar, 9-synypta mektep kıtaphanasyna äkelgen Şeperdtıŋ «Neirobiologiia» oqulyǧyna qatty qyzyǧyp, bas almai oqydym. Būl kıtaphanaşynyŋ tapsyrysy bolatyn, ol bırınşı tomyn özı oqyp jatqandyqtan, menıŋ qolyma ekınşı tomy tidı. Tük tüsınbesem de, maǧan oqulyqtyŋ ne turaly ekendıgı ūnady. Adam miy üşın özın-özı zertteu sondai qyzyq qoi. Neirobiologiia osyǧan negızdeledı. Būǧan qosa, neiroǧylym kibernetika, joǧary matematika, biohimiia jäne psihologiia tärızdı bır-bırınen alys salalardy boiyna toǧystyrǧan.
Mektep bıtırgen soŋ, keleşekte biotehnolog bolam degen maqsatpen «Bolaşaq» baǧdarlamasy arqyly Blumingtondaǧy İndiana universitetıne «Biotehnologiia» mamandyǧyna oquǧa tüstım. Bır jyldan keiın jazda Qazaqstanǧa oralyp, Almatydaǧy Ösımdıkter biologiiasy men biotehnologiiasy institutynan täjıribeden öttım. Bärın öz közımmen körıp, maǧan neirobiologiianyŋ äldeqaida jaqyn ekenın tüsındım. Artynşa şetelde mamandar daiarlau jönındegı respublikalyq komissiiadan mamandyǧymdy auystyrudy sūradym. «Neirobiologiia» basym mamandyqtar tızımınde bolmasa da, menıŋ ötınışım qanaǧattandyryldy. Aqyry osy mamandyq boiynşa diplom alyp şyqtym.
– Osyǧan deiıngı täjıribeŋde nebır erekşe dünielerdıŋ kuäsı bolǧan şyǧarsyŋ?
– Älbette. Neirobiologiia adamnyŋ miy men jüike jüiesın zertteidı. Midy eŋ alǧaş ret öz qolymmen ūstaǧanda, ǧajap äserge bölendım. Öitkenı, bır kısınıŋ oilary, äreketterı, tarihy, jady menıŋ qolymda tūrǧanyn tüsındım. Bır uaqyttary būl adam tırı bolǧan jäne onyŋ osy miy köp närsenı ıstegen. Qazır midy spirttep, qatyryp tastaǧan. Sondyqtan ony qolǧa ūstauǧa bolady. Tırı mi jele siiaqty jūmsaq, näzık, onymen öte saq bolu kerek.
Äiel de erkekşe oilai alady
– Bızdıŋ sanamyzda myqtap bekıp qalǧan mi turaly keibır stereotipterdı joia alasyŋ ba?
– Maǧan jiı qoiylatyn sūraqtardyŋ bırı – «bızdıŋ miymyz rasymen de tek 10 paiyzǧa ǧana jūmys ıstei me?». Joq. Kez kelgen adamnyŋ miy öz mümkındıgınıŋ 100 paiyzynda jūmys ısteidı. Men būl 10 degen siqyrly sannyŋ qaidan paida bolǧanyn bılmeimın. Jalpy, midy paiyzben ölşeu – adami äreketterdı paiyzben eseptegenmen teŋ. Mysaly, men bügın 28 paiyzdyq belsendılıkpen jazdym. Ony 30-ǧa deiın köteru qajet. Būl tym aqymaqtyq bolyp estıledı.
– Al midyŋ belgılı bır bölıgın kesıp alyp tastauǧa bola ma?
– Būl prosedurany medisina tılınde lobotomiia dep ataidy. Onyŋ saldary ärtürlı. Bärı de pasienttıŋ jasyna, jaǧdaiyna jäne miynyŋ qai bölıgın keskenge bailanysty. Mäselen, epilepsiia, iaǧni qoianşyqpen auyratyn kışkentai qyz balany sol ädıspen emdegenı turaly qyzyq faktı bar. Emdeu kezınde onyŋ miynyŋ bır jarty şaryn alyp tastaǧan. Osylaişa epilepsiiasy jazylǧan. Ol kezde büldırşın 2 jasta bolǧan. Al 8 jasqa qarai özınıŋ damu deŋgeiı jaǧynan qūrby-qūrdastarynan eş aiyrmaşylyǧy bolmaǧan. Eger neirobiologiiadaǧy osyndai erekşe oqiǧalardy köbırek bılgıŋız kelse, Genri Marş esımdı neirohirurgtıŋ «Ziianyŋdy tigızbe. Ömır, ölım jäne neirohirurgiia turaly äŋgımeler» memuaryn oquǧa bolady.
– Er adam men äiel adamnyŋ miy bır-bırınen erekşelene me?
– Būl da maǧan köp qoiylatyn saualdardyŋ bırı. Menıŋ oiymşa, erekşelenbeidı. İä, midyŋ keibır metabolikalyq qasietterınıŋ ärtürlı ekendıgın rastaityn zertteuler jürgızılgen. Bıraq bız ärqaşan ǧylymdy biologiialyq, psihologiialyq jäne äleumettık jaǧynan qarastyramyz. Äleumettık taraptan qaraityn bolsaq, ärtürlı qoǧamda, ärtürlı mädeniette, älemnıŋ ärtürlı būryşynda jürgızılgen qym-qiǧaş genderlık saiasat äiel men er adamnyŋ miy bır-bırınen bölekşe degen tūjyrymdy däleldemeidı. Barlyǧy da adamnyŋ qalai tärbielengenıne bailanysty. Mysaly, äielderde keŋıstıktık oilau naşar damyǧan degen eskı tüsınık bolǧan edı. Keiınırek onyŋ dūrys emestıgı anyqtaldy. Öitkenı, kışkentai künınde konstruktormen oinaǧan qyz balanyŋ keŋıstıktık oilauy er adamdardıkınen eş ajyratylmaidy eken. Iаǧni, būryn belgılı bır jynysqa tiesılı bolǧan qabıletter, şyndyǧyna kelgende, äleumettık jaǧdailarǧa köbırek täueldı.
– Bızdıŋ sanamyzda myqtap bekıp qalǧan mi turaly keibır stereotipterdı joia alasyŋ ba?
– Maǧan jiı qoiylatyn sūraqtardyŋ bırı – «bızdıŋ miymyz rasymen de tek 10 paiyzǧa ǧana jūmys ıstei me?». Joq. Kez kelgen adamnyŋ miy öz mümkındıgınıŋ 100 paiyzynda jūmys ısteidı. Men būl 10 degen siqyrly sannyŋ qaidan paida bolǧanyn bılmeimın. Jalpy, midy paiyzben ölşeu – adami äreketterdı paiyzben eseptegenmen teŋ. Mysaly, men bügın 28 paiyzdyq belsendılıkpen jazdym. Ony 30-ǧa deiın köteru qajet. Būl tym aqymaqtyq bolyp estıledı.
– Al midyŋ belgılı bır bölıgın kesıp alyp tastauǧa bola ma?
– Būl prosedurany medisina tılınde lobotomiia dep ataidy. Onyŋ saldary ärtürlı. Bärı de pasienttıŋ jasyna, jaǧdaiyna jäne miynyŋ qai bölıgın keskenge bailanysty. Mäselen, epilepsiia, iaǧni qoianşyqpen auyratyn kışkentai qyz balany sol ädıspen emdegenı turaly qyzyq faktı bar. Emdeu kezınde onyŋ miynyŋ bır jarty şaryn alyp tastaǧan. Osylaişa epilepsiiasy jazylǧan. Ol kezde büldırşın 2 jasta bolǧan. Al 8 jasqa qarai özınıŋ damu deŋgeiı jaǧynan qūrby-qūrdastarynan eş aiyrmaşylyǧy bolmaǧan. Eger neirobiologiiadaǧy osyndai erekşe oqiǧalardy köbırek bılgıŋız kelse, Genri Marş esımdı neirohirurgtıŋ «Ziianyŋdy tigızbe. Ömır, ölım jäne neirohirurgiia turaly äŋgımeler» memuaryn oquǧa bolady.
– Er adam men äiel adamnyŋ miy bır-bırınen erekşelene me?
– Būl da maǧan köp qoiylatyn saualdardyŋ bırı. Menıŋ oiymşa, erekşelenbeidı. İä, midyŋ keibır metabolikalyq qasietterınıŋ ärtürlı ekendıgın rastaityn zertteuler jürgızılgen. Bıraq bız ärqaşan ǧylymdy biologiialyq, psihologiialyq jäne äleumettık jaǧynan qarastyramyz. Äleumettık taraptan qaraityn bolsaq, ärtürlı qoǧamda, ärtürlı mädeniette, älemnıŋ ärtürlı būryşynda jürgızılgen qym-qiǧaş genderlık saiasat äiel men er adamnyŋ miy bır-bırınen bölekşe degen tūjyrymdy däleldemeidı. Barlyǧy da adamnyŋ qalai tärbielengenıne bailanysty. Mysaly, äielderde keŋıstıktık oilau naşar damyǧan degen eskı tüsınık bolǧan edı. Keiınırek onyŋ dūrys emestıgı anyqtaldy. Öitkenı, kışkentai künınde konstruktormen oinaǧan qyz balanyŋ keŋıstıktık oilauy er adamdardıkınen eş ajyratylmaidy eken. Iаǧni, būryn belgılı bır jynysqa tiesılı bolǧan qabıletter, şyndyǧyna kelgende, äleumettık jaǧdailarǧa köbırek täueldı.
Mi sızdı qalai aldaidy?
– Qazırgı tehnikalyq progress adamnyŋ miyna kerı äser etedı dep oilaisyŋ ba?
– Būǧan käsıbi tūrǧydan jauap beru qiyn. Öitkenı, zamanaui tehnologiialardyŋ damu jyldamdyǧy men būqaralyq qoljetımdılıgı – būryn eşqandai analogy bolmaǧan mysal. Alaida tarihta jaŋa tehnologiialardyŋ adamdardy qorqytqan kezderı köp kezdesedı. Mäselen, aǧylşyn jazuşysy İzrael Zangvill 1891 jyly «Ūiqydaǧy mi ūzaq oilau üşın tym älsız» dep jazdy. Osy arqyly ol jaŋa janrlar men ädebi aǧymdardyŋ, sondai-aq jurnalistikanyŋ damuyn tūspaldady. Būl sözder HHI ǧasyrda bastalǧan aqparat däuırıne deiın, bızge internet arqyly tau-tau kontentter qoljetımdı bolǧanǧa deiın jazylǧan. Sol uaqyt ışınde bızdıŋ miymyzdyŋ jūmys ısteu prinsipterı onşa qatty özgermegenımen, qorytylatyn aqparattardyŋ sapasy men sany ata-äjelerımızdıŋ zamanyndaǧydan edäuır artty.
– Tolassyz kelıp tüsıp jatqan aqparattardyŋ kesırınen mi «jaŋylysyp» qaluy mümkın be?
– Mi bärın saqtai almaidy. Sondyqtan ol estelıkterdı jalǧan nūsqalarmen auystyrudy üirengen. Mūny öte sättı jasaityny sonşa, bızdıŋ özımız baiqamaimyz. Sol üşın bügınde Batysta kriminalister qylmys kuägerı bergen tüsınıktemenı qandai da bır obektivtı ädıstermen – beinejazbalarmen nemese fotosurettermen tekserudı ädetke ainaldyrǧan. Kuäger oqiǧanyŋ tura özı aitqanyndai örbıgenıne eş kümändanbauy mümkın. Al şyn mänınde miy onyŋ esındegısın özgertıp jıberedı. Osylaişa mi özıne artylatyn şekten tys stresten qaşady. Mysaly, sabaqta sızdı taqtaǧa şaqyryp, al sız tapsyrmany ūmytyp qalsaŋyz, sız sasqalaqtai bastaisyz. Būdan sızge älgı närsenı eske tüsıru odan ärı qiyndaidy. Osyndai ürei tumas üşın miyŋyz bos keŋıstıktı syrttai körgen närsesımen toltyra salady. Iаǧni, «O, Qūdaiym, men keşe onyŋ qandai iubka kiıp kelgenın ūmytyp qaldym» degen syqyldy bolmaşy ūsaq-tüiekke bola özınıŋ jūmysyn toqtatpas üşın miymyz bızge «Maǧan sen, iubkanyŋ tüsı kök bolatyn. Bız naqty bılmeimız, bıraq ol kök tüstı» dep aitady.
– Qazırgı tehnikalyq progress adamnyŋ miyna kerı äser etedı dep oilaisyŋ ba?
– Būǧan käsıbi tūrǧydan jauap beru qiyn. Öitkenı, zamanaui tehnologiialardyŋ damu jyldamdyǧy men būqaralyq qoljetımdılıgı – būryn eşqandai analogy bolmaǧan mysal. Alaida tarihta jaŋa tehnologiialardyŋ adamdardy qorqytqan kezderı köp kezdesedı. Mäselen, aǧylşyn jazuşysy İzrael Zangvill 1891 jyly «Ūiqydaǧy mi ūzaq oilau üşın tym älsız» dep jazdy. Osy arqyly ol jaŋa janrlar men ädebi aǧymdardyŋ, sondai-aq jurnalistikanyŋ damuyn tūspaldady. Būl sözder HHI ǧasyrda bastalǧan aqparat däuırıne deiın, bızge internet arqyly tau-tau kontentter qoljetımdı bolǧanǧa deiın jazylǧan. Sol uaqyt ışınde bızdıŋ miymyzdyŋ jūmys ısteu prinsipterı onşa qatty özgermegenımen, qorytylatyn aqparattardyŋ sapasy men sany ata-äjelerımızdıŋ zamanyndaǧydan edäuır artty.
– Tolassyz kelıp tüsıp jatqan aqparattardyŋ kesırınen mi «jaŋylysyp» qaluy mümkın be?
– Mi bärın saqtai almaidy. Sondyqtan ol estelıkterdı jalǧan nūsqalarmen auystyrudy üirengen. Mūny öte sättı jasaityny sonşa, bızdıŋ özımız baiqamaimyz. Sol üşın bügınde Batysta kriminalister qylmys kuägerı bergen tüsınıktemenı qandai da bır obektivtı ädıstermen – beinejazbalarmen nemese fotosurettermen tekserudı ädetke ainaldyrǧan. Kuäger oqiǧanyŋ tura özı aitqanyndai örbıgenıne eş kümändanbauy mümkın. Al şyn mänınde miy onyŋ esındegısın özgertıp jıberedı. Osylaişa mi özıne artylatyn şekten tys stresten qaşady. Mysaly, sabaqta sızdı taqtaǧa şaqyryp, al sız tapsyrmany ūmytyp qalsaŋyz, sız sasqalaqtai bastaisyz. Būdan sızge älgı närsenı eske tüsıru odan ärı qiyndaidy. Osyndai ürei tumas üşın miyŋyz bos keŋıstıktı syrttai körgen närsesımen toltyra salady. Iаǧni, «O, Qūdaiym, men keşe onyŋ qandai iubka kiıp kelgenın ūmytyp qaldym» degen syqyldy bolmaşy ūsaq-tüiekke bola özınıŋ jūmysyn toqtatpas üşın miymyz bızge «Maǧan sen, iubkanyŋ tüsı kök bolatyn. Bız naqty bılmeimız, bıraq ol kök tüstı» dep aitady.
Jaǧymsyz estelıkter mazalasa…
– Al midaǧy keibır estelıkterdı bırjola öşırıp tastauǧa bola ma?
– Jaqynda osyndai küşke ie preparattar jasaldy. Olar posttravmatikalyq sindromy bar adamdarǧa arnalǧan. Posttravmatikalyq depressivtık sindrom degenımız – fleşbektarmen, iaǧni tragediialyq oqiǧany eske tüsırumen sipattalatyn öte qorqynyşty dert. Mūnymen köbınese soǧys nemese zorlyq-zombylyq körgen kısıler köp ūşyrasady. Al älgınde men aitqan preparattardy paidalanu täsılı mynadai. Adam tabletkany ışedı nemese oǧan sol därını ineksiia türınde egedı, sodan soŋ onymen psihoterapevt söilesıp, jaŋaǧy üreilı estelıkterın tügeldei aitqyzyp şyǧady. Terapiiadan keiın sol närse midan tolyq öşırıledı. Bolaşaqta mūndai preparattardyŋ kömegımen qandai da bır jan jarasynan qūtyluǧa mümkındık paida bolatyn şyǧar. Bıraq men jai ǧana oiyŋnan şyǧarǧyŋ kelgenı üşın estelıkterden aryluǧa keŋes bermeitın edım.
– Midyŋ aqparattardy saqtaityn belgılı bır kölemı bar ma?
– Mäselen, qanşa kıtapty, filmdı nemese muzykany saqtai alady deisız be? Mi būlai jūmys ıstemeidı. Bızdıŋ ömırge kelgen sätımızden bastap kezdesken barlyq närseler esımızde saqtalady. Elestetıp körıŋızşı, miǧa qanşama aqparatty saqtau qajet?! Sonymen qatar, ol basty qalai ūstau kerek, qalai jüru kerek, qalai otyru kerek, qalai söileu kerek – bärın-bärın este saqtaidy. Onyŋ üstıne, osy funksiialardyŋ ärqaisysynyŋ öz motorikalyq belsendılıgı bar. «M» nemese «K» dybysyn aitu üşın sız belgılı bır qabıletterdı meŋgeresız ǧoi, mi osynyŋ bärın özınde saqtaidy. Mi «Sony» fleşkasy siiaqty özınde 3 myŋ kinony saqtai alady dep aita almaimyz. Öitkenı, onyŋ sız oilaǧannan äldeqaida jan-jaqty aqparatty saqtauǧa şamasy jetedı.
– Qyzyqty äŋgımeŋe raqmet! Taudai tabystar tıleimız.
– Al midaǧy keibır estelıkterdı bırjola öşırıp tastauǧa bola ma?
– Jaqynda osyndai küşke ie preparattar jasaldy. Olar posttravmatikalyq sindromy bar adamdarǧa arnalǧan. Posttravmatikalyq depressivtık sindrom degenımız – fleşbektarmen, iaǧni tragediialyq oqiǧany eske tüsırumen sipattalatyn öte qorqynyşty dert. Mūnymen köbınese soǧys nemese zorlyq-zombylyq körgen kısıler köp ūşyrasady. Al älgınde men aitqan preparattardy paidalanu täsılı mynadai. Adam tabletkany ışedı nemese oǧan sol därını ineksiia türınde egedı, sodan soŋ onymen psihoterapevt söilesıp, jaŋaǧy üreilı estelıkterın tügeldei aitqyzyp şyǧady. Terapiiadan keiın sol närse midan tolyq öşırıledı. Bolaşaqta mūndai preparattardyŋ kömegımen qandai da bır jan jarasynan qūtyluǧa mümkındık paida bolatyn şyǧar. Bıraq men jai ǧana oiyŋnan şyǧarǧyŋ kelgenı üşın estelıkterden aryluǧa keŋes bermeitın edım.
– Midyŋ aqparattardy saqtaityn belgılı bır kölemı bar ma?
– Mäselen, qanşa kıtapty, filmdı nemese muzykany saqtai alady deisız be? Mi būlai jūmys ıstemeidı. Bızdıŋ ömırge kelgen sätımızden bastap kezdesken barlyq närseler esımızde saqtalady. Elestetıp körıŋızşı, miǧa qanşama aqparatty saqtau qajet?! Sonymen qatar, ol basty qalai ūstau kerek, qalai jüru kerek, qalai otyru kerek, qalai söileu kerek – bärın-bärın este saqtaidy. Onyŋ üstıne, osy funksiialardyŋ ärqaisysynyŋ öz motorikalyq belsendılıgı bar. «M» nemese «K» dybysyn aitu üşın sız belgılı bır qabıletterdı meŋgeresız ǧoi, mi osynyŋ bärın özınde saqtaidy. Mi «Sony» fleşkasy siiaqty özınde 3 myŋ kinony saqtai alady dep aita almaimyz. Öitkenı, onyŋ sız oilaǧannan äldeqaida jan-jaqty aqparatty saqtauǧa şamasy jetedı.
– Qyzyqty äŋgımeŋe raqmet! Taudai tabystar tıleimız.
Sūhbattasqan:
Botagöz MARATQYZY
Botagöz MARATQYZY
