20 säuır Qazaqstannyŋ bılımı men ǧylymynyŋ körnektı ökılı, QR Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Nūr-Sūltan qalasy Qoǧamdyq keŋesınıŋ müşesı Kärımbek Qūrmanäliev asqaraly alpystyŋ belesıne şyqty. «Sälemnıŋ de sätı bar» degendei, osy bır aituly künge orai bız elımızdıŋ qoǧamdyq-saiasi ömırıne belsene aralasyp, bılım-ǧylym salasyndaǧy özektı mäselelerdı, memlekettık tıldıŋ qoldanylu aiasyn keŋeitu syndy tüiınder töŋıregınde oi qozǧap jürgen tılşı-ǧalymdy syr-sūhbatqa şaqyrǧan edık.
Jaŋa Qazaqstan ba, jaŋarǧan Qazaqstan ba?
– Kärımbek Arystanbekūly, äŋgımemızdı bastamas būryn Sızdı taiauda «Parasat» ordenımen marapattaluyŋyzben, sondai-aq elordamyzdyŋ Qoǧamdyq keŋesınıŋ müşesı bolyp sailanuyŋyzben qūttyqtaimyz. Sızşe būl keŋestıŋ rölı qandai?
– Qoǧamdyq keŋes – bızdıŋ eldegı demokratiianyŋ bır körınısı. Memleket basşysy alǧa qoiǧan «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» tūjyrymdamasyn naqty jüzege asyratyn eŋ ūtymdy jol – Qoǧamdyq keŋes. Qazaqstanda mäselesı joq, mültıksız sala joq. Bılım sapasy, tıl mäselesı… syndy mäselelerdıŋ bärı köşedegı aiqaimen şeşılmeidı. Ol qoǧamdyq keŋes syndy aşyq alaŋdarda aitylyp, parlamentte talqylanuy kerek.
Būryn halyqtyŋ ünı Aqordanyŋ mınbesıne köp jete bermeitın. Aitylmady emes, aitqyzbady, al qazırgı bilık «ait, şyndyqty ait» dep erık berıp otyrǧanda bız özektı mäselelerdı ortaǧa salyp, ony şeşudıŋ täsılderın ūsyna almasaq, bızdıŋ azamattyǧymyzǧa syn. Demek bız taisaqtamai, bilık ökılderınıŋ aldynda mäimöŋkelemei, halyq jaǧynda tūryp, köptıŋ ünın bilık ökılderıne jetkızu. «Jaŋa Qazaqstandy» Toqaev jalǧyz qūrmaidy, oǧan bärımız atsalysuymyz kerek. Halyq qoldamasa, hannyŋ da jospary qūr aiqaidan aspai qalatyny belgılı. Öz basym osy ataudy tym dūrys dep eseptemeimın, äsılı «Jaŋa Qazaqstan» emes, «Jaŋarǧan Qazaqstan» boluy kerek edı. Eger «Jaŋa Qazaqstan» desek, 30 jyl aiqailaǧan eŋbegımız qaida qaldy?! Eskılık bop esepke alynbai ma?! Demek «Jaŋarǧan Qazaqstanǧa» jaŋarǧan ideialar, jaŋaşa közqarastar kerek.
Şyn mänınde, Qazaqstanda qazaq tılınde söileitınderdıŋ ülesı 50 paiyzǧa da jetpeidı. BŪŪ janynda älem tılderınıŋ atlasyn jasaǧan bır qoǧam bar, sonyŋ mälımetınşe qazaq tılı (osy betı kete berse) köp ūzamai joiylatyn tılderdıŋ qatarynda tūr. Iаǧni balabaqşadan bastap joǧary oqu ornyna deiın özge tılde söilep, bıraq «bızdıŋ eldegı halyqtyŋ 95 paiyzy qazaqşa söileidı» dep ötırık mälımet berıp, özımızdı özımız aldaityn bolsaq, qazaq tılı qūrdymǧa ketedı. Tıl täuelsız bolmai, el täuelsız bolmaidy. Bilık qazaqşa söilemei, memlekettık tıl damymaidy
– Qoǧamdyq keŋestıŋ müşesı retınde Nūr-Sūltan qalasynda qandai özektı mäseleler bar dep oilaisyz?
– Qoǧamdyq keŋestıŋ mındetı ai saiyn jinalyp, būrynǧy siiaqty bilıktı maqtau, ötırık mälımet beru emes. Qazır qoǧamda qordalanǧan mäseleler az emes, elımızdıŋ bas qalasy – Nūr-Sūltanda da ūzaq uaqyttan berı şeşılmei kele jatqan kürmeuı köp mäseleler barşylyq. Sonyŋ bırı – qalada aralas mektepterdıŋ köptıgı. Ekınşıden, qazaqşa balabaqşalar jetıspeidı. Qazır Nūr-Sūltanda qazaq ūltynyŋ sany köbeigenımen, salystyrmaly türde aitqanda, orys mektepter men aralas mektepterdıŋ sany artyp barady. Onyŋ sanyn köbeitıp jatqan basqa ūlt ökılderı emes, özımızdıŋ qazaqtar. Özge ūlttardyŋ qūqyǧyna qūrmet etemız dep, öz ūltymyzdyŋ müddesın qūrbandyqqa şala berudı toqtatu kerek. Qazaq mektepterınıŋ oqu sapasy naşar degen siiaqty ötırık sebep ızdegen orynsyz syltaularǧa da nükte qoiatyn kez keldı. Nūr-Sūltanda mekteppen qatar balabaqşa da jetıspeidı. Balabaqşadan bastap qazaqşa oqytudy qolǧa almai, ūlttyq tılımız ūşpaqqa şyqpaidy. Keŋes ökımetı kezınde 5 klasqa deiın şet tılın oqytpaityn, Japoniiada bala 12 jasqa tolmai, şetel tılı üiretılmeidı. Tek bız ǧana, öz tılımızdı qor, özge tıldı zor sanap jürgen. Demek bala ana tılınıŋ uyzyna jarymai tūryp, ony orys tıldı mektepke beru ūltqa, balanyŋ bolaşaǧyna qiianattan basqa eşteŋe emes.
Nūr-Sūltan qalasyndaǧy köşe boilaryna ılıngen şetel ataularynan da at ürkedı. Tılı saqau jarnamalar jetedı. Mūny özgertu kerek, qazaqtyŋ bas qalasynan qazaqy iıs şyǧyp tūrsyn desek, körnekı oryndardaǧy maŋdaişalyqtardy dūrystau kerek.
Aralas mektep – ūlttyq qan sūiylǧanynyŋ belgısı
– Bızdıŋ eldegı eŋ özektı mäselenıŋ bırı – tıl mäselesı. Būl aita-aita äbden jauyr bolsa da, oǧan soqpai ötu mümkın emes. Sızdıŋ būl mäselege közqarasyŋyz qalai?
– Ötkende tıl mäselesıne qatysty jinalysta ülken bır mekemenıŋ basşysy esep berıp, qazaqstandyqtardyŋ 95 paiyzy qazaq tılınde sairap tūr dep soqty. Osyǧan kım senedı? Elımızde 95 paiyz halyq qazaqşa söilese, bızde tıl mäselesı özektı bolar ma edı? Qazaq tılı ögei balanyŋ küiın keşer me edı? Täuelsızdık alǧanymyzǧa 30 jyl bolsa da, qazaq tılı bosaǧadan oza almai jürgen joq pa? Şyn mänınde, Qazaqstanda qazaq tılınde söileitınderdıŋ ülesı 50 paiyzǧa da jetpeidı. BŪŪ janynda älem tılderınıŋ atlasyn jasaǧan bır qoǧam bar, sonyŋ mälımetınşe qazaq tılı (osy betı kete berse) köp ūzamai joiylatyn tılderdıŋ qatarynda tūr. Iаǧni balabaqşadan bastap joǧary oqu ornyna deiın özge tılde söilep, bıraq «bızdıŋ eldegı halyqtyŋ 95 paiyzy qazaqşa söileidı» dep ötırık mälımet berıp, özımızdı özımız aldaityn bolsaq, qazaq tılı qūrdymǧa ketedı. Tıl täuelsız bolmai, el täuelsız bolmaidy. Bilık qazaqşa söilemei, memlekettık tıl damymaidy. Qazır bızde aitqyştar köp, qazaq tılı degende qabyrǧasy qaiysyp, qan jylaidy. Bıraq özınıŋ balalary, nemerelerı bır auyz qazaq tılın bılmeidı, tıptı qazaq tılıne pysqyryp ta qaramaidy. Öz otbasyna sözı ötpegen adamnyŋ qoǧamǧa qalai sözı ötedı? Sondyqtan men ondailarǧa tıl turaly mäselenı özıŋnen basta der edım.
– Endeşe memlekettık tıldıŋ märtebesı qaitse ösedı?
– Tüiındep qana aitaiyn. Bırınşıden, el kölemınde barlyq qūjat qazaq tılınde boluyn talap etu kerek. Aldymen, orysşasyn daiyndap, soŋynan qazaqşaǧa audaratyn qūldyq tırlıktı toqtatu kerek. Ekınşıden, basqa ūlt ökılderıne de memlekettık tıldı üiretuge den qoiuymyz kerek. Qazaq tılınıŋ mäselesın qazaq tıldı auditoriiada ǧana kötere bermei, orys tıldı aǧaiyndarǧa oi salu jaǧyn da qarastyru kerek. Iаǧni qazaq tılınıŋ mäselesı orys tılınde de köp jazylyp, köp aityluy kerek. Üşınşıden, aralas mektep degen sözdı qoiu kerek, orys tıldı mektepterdıŋ de sanyn azaityp, memlekettık tılde oqytuǧa basymdyq beru kerek. Törtınşıden, «Bolaşaq» baǧdarlamasyna da reforma jasap, atalǧan baǧdarlamamen oquǧa baratyndardan memlekettık tıldı bıludı talap etu kerek. Bes-alty tıldı bılgenmen, özı suyn ışıp, auasymen tynystaǧan eldıŋ memlekettık tılın bılmese, ondai adam Otanǧa qyzmet etıp jyrǧatpaitynyn ūǧynatyn kez keldı. Basqa tıldıŋ bärın söilei alǧanda qazaqşa söilese, tısı tüsıp qala ma?! Sebep bıreu: memleket memlekettık tıldı bıludı memlekettık deŋgeide talap etpei, eşkım qazaq tılıne pysqyryp ta qaramaidy. Özge ūlt ökılderınıŋ qabaǧyna qarap, qazaq tılın tūqyrta berudı toqtatu kerek. Besınşıden, bilıkke keletın ministr bolsyn, deputat bolsyn, meilı, kım bolsa da, memlekettık qyzmetke keledı eken qazaq tılın bılu şart etıluı kerek. Qazaq tılın bılmeitınderdı deputat sailap, olarǧa qazaq tılın üiretu üşın qazynadan arnauly aqşa böletın külkılı jaǧdaidy toqtatu kerek. Altynşy, joǧary oqu oryndarynda qazaq tılındegı oqulyqtar jetıspeidı. Oǧan köŋıl bölıp jürgen eşkım joq. Keŋes kezındegıdei oqulyqtarmen qamtamasyz etu mäselesın bırızdılendıru kerek. Joǧary oqu oryndarynyŋ oqulyqtaryn jazuǧa qarjy bölınbeidı, būl jaǧdaidy özgertken dūrys.
Bala tärbiesı – memlekettık mäsele
– Sız jaŋa joǧary oqu oryndarynyŋ oqulyq mäselesı turaly aittyŋyz. Bızdıŋşe, bastauyş mektepterdıŋ oqulyqtary da oŋyp tūrmaǧan siiaqty. Taksister de tender ūtyp alyp, oqulyq jazǧan degen sözdı de estıp jürmız.
– Būl jaǧdai qazır oŋaldy. Bärın joqqa şyǧaryp jylai beruge bolmaidy. Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ janynan saraptama ortalyǧy aşyldy. Oqulyq jazuǧa mındettı türde mektepterdıŋ bılıktı mūǧalımderı qatysatyn boldy. Būryn oqulyq jazylǧanda teoriiaǧa köp män berdık te onyŋ qoldanystyq negızı nazardan qaǧys qalyp qoiǧan edı. Oqulyq jazylyp bıtken soŋ, ony aşyq jariialap, qoǧamnyŋ, köptıŋ talqysyna salatyn boldy. Ketken qatelıkterdı oquşylardyŋ aldyna barmai tūryp tüzetuge mümkındık bar. Respublikalyq oqu-ädıstemelık keŋesı qūrylyp, oqulyqtar tekseruden ötkızıledı. Olardyŋ rūqsatynsyz «ūsynylǧan» degen söz de jazylmaityn boldy. Ministrdıŋ būiryǧymen mındettı oqylatyn bır oqulyq belgılenıp, oǧan qosymşa oqytylatyn bır oqulyq berıletın boldy. Iаǧni qazır ärkımnıŋ şyǧarǧan kıtaby būrynǧydai oqu baǧdarlamasyna engızıle bermeidı. Öz basym qazırgı ministr Ashat Aimaǧambetovqa dän rizamyn, oqulyqtardy özı de oqyp, bır-bırlep qarap şyǧady.
– Elımızde ūrpaq tärbiesınıŋ deŋgeiı qandai? Oqulyqtarda otanşyldyq ruhty bala boiyna sıŋıretın mazmūndar qanşalyq?
– Būl jaǧynda kemşılık köp bızde. Balalaryn aralas mektepterge, orys mektepterge süirelep jürgenımızdıŋ özı – bala tügılı, ata-ananyŋ boiynda otanşyldyq, ūlttyq ruhtyŋ älsırep bara jatqanynyŋ körınısı. Degenmen, Memleket jaǧynan balalardy otanşyldyq ruhqa tärbieleu turaly tapsyrma berıldı. Sebebı qaŋtar qasıretı bızdıŋ elde otanşyldyq tärbienıŋ älsızdıgın körsettı. Būryn mūndai tärbie bolǧan joq pa? Boldy, bıraq jasandy, qūrǧaq ūran negızınde ǧana körınıs tapty. Kerek deseŋız, otanşyldyq tärbienı nauqanşyldyqqa, dürmekke ainaldyryp jıberdık.
Qazır Qazaqstan tarihy qaita jazylyp jatyr, Keŋes ökımetı kezınde būrmalanǧan tarihymyzdy dūrystap, ūrpaq sanasyna otanşyldyq tärbienı sıŋıru bızdıŋ basty maqsatymyz boluy tiıs.
Joǧary oqu oryndaryn köbınese basynyŋ dymy keppegen jastar basqaryp otyr. Būǧan men qarsy emespın, alaida bır kün dekannyŋ orynbasary bolmaǧan, qyzmet täjıribesı joq jastardy «aqyl jastan» dep aiaǧyn aspannan salbyratyp äkele saluǧa bolmaidy. Bır kün 15 adamdy basqaryp körmegen, 2000 teŋgenıŋ esebıne qol qoiyp körmegen adam qalai milliardtaǧan aqşany basqarady?! Oilau kerek qoi.
Ǧylym damymai, elımız örkendemeidı
– Qazır ǧylym salasyna köŋıl böluımız qalai? Äsırese gumanitarlyq salalar qoldaudyŋ joqtyǧynan aiaǧynan aqsap tūr dep estimız. Būl qanşalyqty ras?
– Men osy arada ketken kemşılıkterdı emes, ǧylym-bılımdı qoldauǧa arnalǧan jaŋa jobalar jaily aitaiyn. Sebebı būl – būrynǧy kemşılıkterdıŋ tüzele bastaǧanynyŋ körınısı.
Prezidenttıŋ Joldauyna sai, gumanitarlyq mamandyqtar būrynǧydai 3 jyl boiy grantqa telmırıp kütıp otyrmaityn boldy. Iаǧni şılde aiynan bastap tarih, qazaq tılı, ädebiet, arheologiia mamandyqtaryna memlekettık tapsyrys bolatyn boldy, olarda kesımdı ailyq bolady, grantty ūtyp alsa, qosymşa tabys bolady. Būǧan ǧalymdar dän riza. Būryn gumanitarlyq mamandyqtar boiynşa doktorlyq qorǧau öte qiyndap ketken edı. Zertteu eŋbegıŋdı qorǧau üşın älemdık jurnaldarǧa maqala şyǧaru şart etıldı. Şeteldıkter üşın senıŋ qazaq tılınıŋ mäselesı qyzyqty emes, sol sebeptı bızdıŋ ǧalymdardyŋ maqalasy şeteldıŋ ǧylymi jurnaldarynda jariialanuy öte qiyn bolatyn. Osy jaǧdaiǧa da özgerıs engızıldı, iaǧni gumanitarlyq ǧylymdardyŋ ǧalymdary şeteldıŋ beldı basylymdarynda maqala jariialau mındettı emes, ministrlıktıŋ qadaǧalauymen şyǧatyn jurnaldarǧa şyqsa jetkılıktı boldy. Sosyn qorǧai almai, uaqyty ötıp ketken ǧalymdarǧa 1000 postdoktorantura granty berıldı. Ǧylymi eŋbek jazu uaqyty da ūzartyldy, būryn 3 jylda qorǧau şart bolsa, qazır oǧan 5 jyl berıledı. Sonymen qatar jas ǧalymdarǧa 12 ailyq grant beru jaǧy da qarastyrylǧan.
– Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq Ǧylym akademiiasyna memlekettık märtebe berıldı. Būdan ne özgeredı dep oilaisyz?
– Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ märtebesı memlekettık deŋgeige köterıldı. Būryn būl qūrylym respublikalyq qoǧamdyq bırlestık bolatyn. Iаǧni it ösıruşıler bırlestıgı, şöp ösıruşıler bırlestıgı syndy qatardaǧy köp bırlestıktıŋ bırı edık. Biudjetten bır tiyn qarjy bölınbeitın. Grantqa jautaŋdap otyratyn edık. Endı Prezidenttıŋ tapsyrmasymen, ǧylym künıne orai būl mekemege memlekettık märtebe berıldı. Söitıp, bızdıŋ akademiia 20 jyldan keiın qaita memlekettık märtebe alyp, quanyp jatyrmyz. Osy oraida 20 jyl boiy ükımetten bır tiyn almai, akademiiany ūstap tūrǧan Mūrat Jūrynūlyna raqmet aitqym keledı. Bıraq mäsele mūnymen şeşılmeidı, endı bükıl ministrlıkterge telım-telım bolyp bölınıp ketken sany bar, sapasy joq zertteu instituttaryn osy akademiianyŋ qaramaǧyna qaitaru kerek. Sosyn akademiianyŋ prezidentın Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ ışındegı mamandardan taŋdap, Memleket basşysy özı taǧaiyndau kerek. Ǧylymmen ainalysatyn būl mekemege basynyŋ dymy keppegen bıreudı äkele saluǧa bolmaidy. Sondai-aq būl mekeme ministrlıkke baǧynbauy kerek. Tıke Ükımetke qarauy kerek. Onyŋ aiyrym biudjetı de bolǧany dūrys.
– 60 jasqa toldyŋyz. Öz ömırıŋızge rizasyz ba?
– Jalpy men baqytty adammyn, balalarym tärtıptı-tärbielı östı. Bır baqytym – osy. Degenmen äke-şeşem ömırden erte ketıp, menıŋ jetıstıkterımdı köre alǧan joq. Bır ökınışım – osy. Qyzmet jaǧynda da öz deŋgeiımde qyzmet jasadym. Şora Sarybaev, Äbduäli Qaidarov, Rabiǧa Syzdyqova, Fariza Oŋǧarsynova, Şämşä Berkımbaeva syndy elge belgılı tūlǧalardyŋ tärbiesın körıp, tälımın aldym. Sonyŋ arqasynda auyldan astanaǧa deiın eŋbek etu baqyty būiyrdy. Bıraq, oryndalmai qalǧan jūmystarym da joq emes. Sonyŋ bırı «Bolaşaq» baǧdarlamasymen oqityn jastarǧa memlekettık tılde test tapsyrtudy mındetteu mäselesın oryndata almadym. Oryndai almai ketken armanymnyŋ bıreuı – osy. Būl mäselenı at üstındegı azamattar älı de qolǧa aluy kerek dep sanaimyn.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
