Soŋǧy ailarda maza ketken oŋtüstıktegı şekara beketterındegı oqiǧalar basty nazarda bolyp, özge jaŋalyqtar sanamyzǧa syna salyp kıre qoimaǧany ras. Bıraq ötken aptada endı batys jaqqa da bet būratyn oqiǧa oryn alǧan siiaqty. Türkımenstan men Äzırbaijan ertedegı jer dauyn, dälırek aitsaq, türkımenşe «Serdar», äzırbaijanşa «Qäpäz» degen kenıştıŋ mäselesın taǧy qozdyryp, Kaspii teŋızındegı erterektegı «nan bölıstıŋ» jai-japsaryn qaita eske tüsıruge tura keldı. Qazaqstan üşın Kaspii qairaŋdarynyŋ ekonomikalyq maŋyzy aitpasa da tüsınıktı.
«MAILY JILIKTIŊ» MÄSELESI
Türkımenstan men Äzırbaijan arasyndaǧy teketıreske jiyrma jyldan berı sebep bolǧan atalmyş ken orny osy elderdıŋ territoriialyq sularynyŋ qaq ortasynda ornalasqan. Kezınde «Qazan töŋkerısınıŋ 50 jyldyǧy» degen atpen belgılı kenış, odaq ydyraǧannan keiın türkımenşe «Serdar», äzerişe «Qäpäz» bop şyǧa keldı. Aqyry osy kenış – etnikalyq tūrǧydan bolsa da bauyrlas elderdıŋ arasyna jık salyp tyndy. Aitalyq, 2001 jyly osy jäne basqa da ken oryndarynyŋ dauy Türkımenstannyŋ Äzırbaijandaǧy Elşılıgınıŋ jabyluyna deiın äkeldı. Būǧan deiın de atalmyş dauly kenışterdı igeru ısınde ekı memlekettıŋ bırı-bırınıŋ äreketterıne veto qoiyp, tap bastyrmai qoiǧandary bar edı. Al endı, ötken aptada türkımendık ǧylymi-zertteu maqsatyndaǧy kemesın äzırbaijandyq teŋız patrulı toqtatqany – dauǧa jaŋa dem berıp otyr.
Jalpy «Serdar» älde «Qäpäz» ken ornynyŋ qory – äsker köterıp, qairat körsetuge tūrarlyq deuge bolady: mamandardyŋ pıkırınşe, onda 50-den 100 mln tonnaǧa deiın mūnai, 32 mlrd tekşe metr gaz bar. Bıraq kenıştıŋ zaŋdyq statusy būlyŋǧyr bolǧandyqtan, reseilık LUKOIL da (türkımender atynan), amerikalyq Mobil de (äzırbaijandar atynan) türen saluǧa bata almai, älıptıŋ artyn baǧyp otyr.
JAPPAI QARULANUDYŊ JAŊA KEIPI
Ärine, Kaspii älemdık deŋgeide tek aimaqtyq märtebege ie. Bıraq onda ülesı bar Qazaqstan üşın – strategiialyq maŋyzdaǧy nysan. Al, strategiia jürgen jerde – qazaqşa mäteldıŋ öŋın ainaldyrsaq, «qaru-jaraq qaŋǧyrlamai tūrmaidy».
Söz joq, Kaspiidegı bırden-bır küştı äskeri derjava – Resei. Reseidıŋ Petr I «Europaǧa tereze aşqannan» bergı teŋız-jihankezdık tarihyna tört qūbylasynda tügel suy joq Qazaqstannyŋ, nemese türkımenderdıŋ äleuetın qarsy qoiyp salystyru äreketınıŋ özı söleket bolar edı. Bıraq Reseidı, dörekı aitsaq, Kaspiiden «alaryn alyp boldy» deuge bolady. Endeşe, ekınşı orynda kım? İran ba?
Mıne, osy jerde «qyrǧi-qabaq soǧys» tarihynyŋ äuesqoilaryna qyzyqty jäitterge kezıgemız. Sebebı, «Kaspiidegı ekınşı myqty – İran» dei qoiu endıgärı qiyn. Alysqa barmai-aq, AQŞ-tyq jurnalist, Kavkaz, Orta Aziia men Taiau Şyǧystaǧy qauıpsızdıkke mamandanǧan Djoşua Kucherdıŋ mälımetterıne jügınemız:
«Aşhabad ötken jyly Kaspiige «Ǧairatly» jäne «Edermen» atty ekı kater tüsırdı. Olardyŋ ärqaisysy 16 kemejoiǧyş zymyranmen jabdyqtalǧan. İrannyŋ Kaspiide ondai qauqary joq ekenın eskersek, Türkımenstan aimaqta Reseiden keiın eŋ myqty flot iesı bop şyǧady». Avtor qazırgı kezde «linkorlyq flottyŋ zamany» (flottaǧy küştılıktıŋ körsetkışı retınde – keme sany men olardyŋ ot beru qabıletın molaitu) ötkenımen, «būl jäit Türkımenstannyŋ teŋız dauynda eşteŋeden aianyp qalmaitynyn körsetedı» deidı. Şynymen, qazırgı zamanǧy teŋız qaqtyǧysynda aviasiiany jäne orta, alys qaşyqtyqtaǧy zymyrandardy esepten şyǧaruǧa bolmaidy. Ol jaǧynan türkımenderdı tap sol İrannan küştı deu ötırık bolar edı. Bıraq taktikalyq bolsa da qarudyŋ köbeiuı – bärıbır mazasyzdyqty bıldırmei me?
Djoşua Kucher būǧan qosa, diplomatiialyq qūpiia hattardy jariialaumen aty şyqqan atyşuly Wikileaks saitynyŋ 2007 jyldyŋ mausymyndaǧy habarlamalardyŋ bırın keltıredı. Habarlamada Türkımenstan prezidentı Berdymuhamedov, sol kezdegı AQŞ Ortalyq Ştabynyŋ basşysy admiral Uilliam Fallonmen kezdesuı kezınde, odan «AQŞ-tyŋ Türkımenstanǧa «myqty qaru» beru (satu? – E.O.) mümkındıgın qarastyruyn» ötıngenı aitylǧan. Endeşe, Kaspii qairaŋyndaǧy bailyqty qorǧau mäselesı, būl ıste esebı tügel Reseidı eseptemegende, aimaqtaǧy qalǧan tört eldı jappai qarulanudyŋ «sara jolyna» itermeleu qaupı bar.
KASPİIDIŊ «QAZAQSTANDYQ MAZMŪNY»
Kaspii basseinın bölu saiasatynda Qazaqstan öz äleuetın eskerıp, mümkındıgı men qarymyna sai keletın ūstanymdarda boldy deuge bolady. Syrtqy saiasatqa köbırek jaqyn būl ıste Qazaqstan körşı Resei men Äzırbaijanmen bırge boldy.
Qazaqstan-Resei-Äzırbaijannan tūratyn kaspiilık alianstyŋ ūsynysy boiynşa, teŋız barlyq elderden bırdei qaşyqtyqta jatqan syzyq boiyna deiın bölınuı kerek. «Arba synbai, ögız ölmeitın» būl nūsqany eŋ ūtymdy deuge bolady, «eşkım de şelpeksız qalmaidy». Bıraq būǧan İran men Türkımenstan qarsy. Olar ne deidı?
İran teŋızdı tura bes bölıkke teŋ bölıp aludy ūsynady. Bala-şaǧaǧa qarbyz bölu kezındegı ädılettılıktı eske tüsıretın būl jospar jüzege assa, İranǧa teŋızdıŋ 20 paiyzy tiedı. Tigende, aşyq baspasöz közderı «İran Kaspiidegı ülesın özıne özı äldeqaşan belgılep alǧan, teŋızdıŋ qalǧan bölıgınde şaruasy şamaly» deidı.
Türkımender bolsa, barlyq jaǧalaudan bırdei qaşyqtyqtaǧy nüktelerdı endık boiymen anyqtap bölsek deidı.
Endı üş nūsqany da Kaspiidıŋ kartasyna salsaq kelesıdei beine paida bolady. Qazaqstan-Resei-Äzırbaijan nūsqasy – İrannan jäne Türkımenstannan bıraz jer «jep» qalady. İrandyq jospar bolsa, Äzırbaijan men Türkımenstanǧa tiımsız. Al, bölıstıŋ türkımendık nūsqasy – İran men Äzırbaijannyŋ taqiiasyna tar kelıp tūr.
Būl jerde Qazaqstan üşın barlyq nūsqa da tiımdı. Tiımdı bolǧanda, äiteuır bardan airylu qaupı joq. Bıraq Kaspii teŋızı ainalasyndaǧy oqiǧalar bızdı de aibaltany jaqyn jerde ūstauǧa mäjbürleitındei.
Aitalyq, kezınde Kaspii oiynynda, aimaq boiynşa, tıptı, qatysy joq Gruziiaǧa deiın belsendılık tanytqan. Sarapşylar Gruziiany «ırı investorlarǧa öz aumaǧynda ornalasqan Tbilisi-Djeihan, Baku-Supsa mūnai qūbyrlaryn eŋ senımdı marşrut etıp körsetuge tyrysyp, Kaspiidegı jyrtystan bırdeŋe qarmap qalmaqqa talpyndy»,– deidı. Şynymen, mūnaidy alu bar da, ony jetkızu mäselesı taǧy bar ǧoi. Būǧan qosa, sol kezderde GUUAM degen (Gruziia-Ukraina-Özbekstan-Äzırbaijan-Moldova) äskeri-saiasi ūiymnyŋ bolǧanyn taǧy bılemız. Eduard Şevardnadzenıŋ yqpalymen qūryldy delınetın būl ūiymnyŋ teŋız bölısıne tıkelei qatysy bar. Bıraq eŋ bolmasa transporttyq dälız bere almaityn Özbekstan būl ūiymda ne ıstep jürdı? Qarap tūrsaq, saudaǧa salar jerı bolmasa da, eŋ bolmasa aimaqta äskeri-saiasi qūityrqy äreketter arqyly Kaspiiden bırdeŋe dämetken elder köp-aq.
Qazır Kaspiidıŋ qazaqstandyq mūnaiy reseidıŋ Novorossiisk baǧytynda aidalyp jatyr. Baku-Tbilisi-Djeihan baǧytyna da qarailap jürmız. «Köŋıl toq, qai jeŋgenıŋ menıkı» degen saiasat ūstanuǧa bolady-aq. Bıraq jer dauy qaşan da özınıŋ öŋı ainalyp şyǧatyn qūityrqylyǧymen belgılı. Ärı būl «tynyştyq» üşın bız syrtqy saiasatta Reseige bıraz mäselede jeŋıldık jasap jürgenımızdı moiyndau kerek. Mäŋgı dos joq ta, müdde bary ras bolsa, qalyptasqan ahual Qazaqstanǧa özınıŋ ūlttyq flotyn küşeitken üstıne küşeitıp, soŋǧy kezderı jaqsy ürdıske ainalǧan suǧa jaŋa keme tüsıru äreketterın jalǧastyrudy mındettep tūrǧan siiaqty. Sırä, qylyşty qoiynǧa, qoramsaqty basqa jastap, bır közıŋdı aşyp ūiyqtau qai zamanda da özektı bolyp qala beretınge ūqsaidy.
Erlan OSPAN
