Jeksenbı, 1 qazan künı İspaniianyŋ Kataloniia avtonomiialy oblysynda aimaqtyŋ täuelsızdıgı jönınde referendum bolyp öttı. Oǧan 5,3 mln sailauşynyŋ 3 millionǧa juyǧy qatysty. Olardyŋ 93 paiyzy öŋırdıŋ egemendık aluyn qoldaitynyn bıldırdı.
Jalpy, būl katalon jerındegı osy mazmūndaǧy bırınşı referendum emes. Mūndai alǧaşqy plebisit 2014 jylǧy 9 qaraşada ötken. Onda sailauşylardyŋ 80,76 paiyzy avtonomiianyŋ derbes memleket boluyn jaqtap şyqqan. Bıraq İspaniia ükımetınıŋ aimaqqa bırqatar artyqşylyqtar men qūqyqtar ūsynuy arqasynda el keiın özınıŋ tūtastyǧyn saqtap qalǧan edı.
Jasyratyny joq, būl jolǧy sailau ülken teketıres pen qarsylyq qaqtyǧystary üstınde öttı. Resmi Madrid bır aiǧa juyq uaqyt barlyq küş-jıgerın plebisittıŋ ötuıne kedergı keltıruge tögıp baqty. Kataloniia parlamentı referendum ötkızu jönındegı şeşımın 6 qyrküiekte qabyldaǧan edı. Dauys beru künı İspaniianyŋ Mariano Rahoi ükımetıne tıkelei baǧynatyn azamattyq gvardiiasy sailauşylardy sailau uchaskelerınen küşpen quyp şyǧaryp, jäşıkter men biulletenderdı tärkılep aluǧa tyrysty. Sodan bır kün būryn gvardiiaşylar oblystyŋ qalalary men auyldaryndaǧy 1300 uchaskenı jauyp tastap, sailau qorytyndysyn şyǧaruǧa mümkındık bermeu üşın katalondardyŋ aqparat ortalyǧyn basyp aldy. Kataloniia ükımetınıŋ ökılı Jordi Turuldyŋ aituynşa, eldıŋ qaruly küşterı osylaişa 319 sailau uchaskesınıŋ jūmysyn toqtatqan.
Gvardiiaşylar nauqannyŋ basynan jergılıktı tūrǧyndarǧa qarsy barynşa qatqyl äreketter jasaǧan. Aimaqtyŋ densaulyq saqtau departamentı 761 adamnyŋ İspaniia qaruly küşterı sarbazdarynan zardap şekkenın habarlady. Osy künderı jauyngerlerdıŋ rezina oqtarmen atulary, döŋbekpen ūryp-soǧulary saldarynan betterı būzylǧan, sausaqtary synǧan jüzdegen adam emdeu oryndarynyŋ kömegıne jügıngen. Bilık osylai katalondardy sailaudan bas tartuǧa mäjbür etpekşı bolǧan.
Aita ketuımız kerek, premer-
ministr Mariano Rahoi bastaǧan İspaniia koroldıgı ükımetı Kataloniia referendumynyŋ qorytyndysyn aldyn ala «zaŋsyz» dep jariialap qoiǧan edı. Ükımet uchaskelerde jürıp jatqan jūmystardyŋ bärın bır sözben «ssenarii» dep baǧalady. «Bügın Kataloniiada özın-özı anyqtau jönınde referendum ötken joq, – dedı ol jeksenbı künı. – Qūqyqtyq memleket özınıŋ qalpyn saqtady». Dauys beru nätijesın, dedı ispan premerı, koroldık ükımet eşqandai tänge almaidy.
Resmi Madrid, ärine, Kataloniiany oŋailyqpen öz uysynan şyǧarǧysy joq. Ol būǧan uäj retınde aimaqtyŋ tarihi qalyptasu kezeŋın alyp, onyŋ orta ǧasyrlardan bastap Aragon koroldıgıne qaraǧanyn, sondyqtan İspaniianyŋ bır bölşegı bolyp tabylatynyn alǧa tartady. Katalondar būǧan qarsy öz uäjderın aitady. Olar öŋırdıŋ tarihi özındık keipı bar ekenın bıldıredı. Sonyŋ bastysy – katalondar eşqaşan ispan bolǧan emes, būl näsıldıŋ tılı roman tılderı tobyna jatqanymen, ispan tılınen aiyrmaşylyǧy öte köp, ol būǧan qaraǧanda fransuz tılıne, odan da görı italian tılıne anaǧūrlym jaqyn. Ras, qazır avtonomiialy aimaqta tūratyn 7,5 mln adamnyŋ naqty qanşasynyŋ katalon (olar özderın «katalan» dep ataidy) ekenın eşkım aityp bere almaidy. Sebebı İspaniia pasportynda adamnyŋ ūlty emes, azamattyǧy jazylady. Sonda da bolsa, arnaiy jürgızılgen saualdamalar mūndaǧy jūrttyŋ 38 paiyzynyŋ bır-bırımen katalon tılınde qarym-qatynas jasaityndaryn, al 78 paiyzynyŋ būl tıldı jaqsy bıletınderın anyqtaǧan. Katalondar eşqaşan özderınıŋ mädenietın de ūmytqan emes. Olardan şyqqan talantty perzentter arasynda Salvador Dali men Antonio Gaudi sekıldı älemdık deŋgeidegı ırı tūlǧalar bar.
Älbette, Kataloniianyŋ bölınıp şyǧuy turasynda söz qozǧalǧanda, onyŋ ekonomikalyq ahualy da nazarǧa alynbai qalmaidy. Būl jaǧynan kelgende, avtonomiialy oblystyŋ aidyny joǧary, aibyny basym. İspaniia halqynyŋ 16 paiyzyn ǧana qūraityn aimaq qazırgı taŋda eldıŋ ūlttyq jalpy önımnıŋ şirek bölıgın beredı. Mūny 2016 jyldyŋ törtınşı toqsanyndaǧy makroekonomikalyq körsetkış taǧy körsetıp berdı. Onyŋ üstıne, būl öŋırde jerasty qazba bailyqtary da köp.
İspaniia qazır tek Rahoidyŋ saiasi mansaby tūsynda ǧana emes, bır ǧasyrǧa juyq uaqyttan berı bolmaǧan tüpsız tūiyqqa tırelıp tūr. Ol Kataloniia jūrtynyŋ qalauy qabyldanbaǧan künde de, eldıŋ ışınde ūzaqqa sozylatyn asa tereŋ daǧdarystyŋ oryn alatynyn körsetedı. İspaniia mūndai jaǧdaidy 1936 jylǧy azamat soǧysy kezınen berı bastan keşken joq. Būǧan resmi Madridtıŋ berer naqty jauaby bolmai, qatty daǧdaryp otyr.
Endı älemdı osylai dürbeleŋge salyp otyrǧan Kataloniia tarihy jönınde az-kem aita keteiık. Jergılıktı jūrttyŋ ǧasyrlarmen jarysyp osy künge deiın jetken aŋyzyna süiensek, aimaqtyŋ ortalyǧy – Barselonanyŋ negızın Gerakl qalaǧan. Al tarihi derekter şyn mänınde ony bızdıŋ däuırımızge deiıngı 237 jyly ataqty Gannibaldyŋ äkesı, Karfagen qala-memleketınıŋ qolbasşysy Gamilkar salǧanyn jetkızedı. Qala atauy onyŋ joiqyn joryqtary üşın alǧan «naizaǧai» degen ūǧymdy bıldıretın Barka degen laqap atynan qoiylyp, ol Barsina dep atalypty. Pirenei tübegınde b. d.d. 208-201 jyldary ötken Ekınşı Puni soǧysynyŋ qorytyndysy boiynşa tübek Rimnıŋ bır provinsiiasy bolyp qalyp, onyŋ Tarragona jäne Barselona degen qalalary güldene tüsedı. Mūnda tūrǧan iberler bilıktıŋ auysuyn bırden oŋ qabyldap, basqynşy karfagenderden görı tärtıp
süietın rimdıkterdı qolai köredı de, tezdete roman tektes näsılge ainala bastaidy. Al V ǧasyrda oryn alǧan halyqtardyŋ ekınşı köşkını men Batys Rim imperiiasynyŋ küireuınen keiın būl qūnarly ölkege jauynger vestgottar men qazırgı zamanǧy osetinder babalary – alandar basyp kıredı. Vestgottar koroldıkterın «Gotalaniia» dep ataǧan eken, sol keiın Kataloniiaǧa ainalyp ketedı.
Sodan keiın de būl oblys talai märte qoldan qolǧa köştı. 711 jyly Gibraltar būǧazy arqyly ötken arabtar bükıl Pirenei tübegın, sonyŋ ışınde Kataloniiany basyp alady. Qazırgı zamanǧy İspaniianyŋ ortalyq jäne oŋtüstık bölıgı 700 jyl boiy Kordova jäne Granada halifterı men ämırlerınıŋ qol astynda bolady. Soltüstık-şyǧys qaptalyn 100 jyldan keiın franktar jaulap alyp, ol fransuzdardyŋ yqpalyna tüsedı. Aimaq būdan keiın de bırqatar dürbeleŋnen ötedı.
Osylai däuırler ainalyp kelgende, katalon halqy taǧy da öz täuelsızdıkterıne jetu üşın qaita köterılıp jatyr. Onyŋ qanşalyqty mümkın ekenın uaqyt körsetedı. Al bügın Barselona köşelerınde ispan gvardiiaşylarynyŋ referendum kezınde jasaǧan äreketterıne qarsy narazylyq şerulerı bolǧaly jatyr.
Serık PIRNAZAR
