Kedeişılık tamyry nede?

Jaqynda dünie jüzınıŋ halqy Halyqaralyq qaiyrşylyqpen küres künın atap öttı. Öitkenı qazırgı taŋda törtkül düniedegı 800 mln-nan asa adam künıne 1,25 dollarǧa küneltedı. Biyl Jer şary halqynyŋ sany 7,7 mlrd-tan asty. Ötken jüzjyldyqta ǧana älemdegı halyqtyŋ sany 4,35 mlrd adamǧa köbeigen. Ökınışke qarai, kez kelgen eldıŋ azamattary qalypty ömır süru jaǧdailarymen qamtamasyz etılmegen. Mysalǧa, Oksford universitetı ǧalymdarynyŋ juyrdaǧy zertteulerıne süienetın bolsaq, Jer şary halqynyŋ 76 paiyzy mekendeitın 103 memlekette (5,4 mlrd adam) tūrǧyndardyŋ kem degende 26,5 paiyzy (1,45 mlrd adam) qaiyrşylyqta ömır süredı.Älemdegı eŋ kedei elder Afrika qūrlyǧynda ornalasqan. Düniejüzılık banktıŋ kriteriilerıne üŋıletın bolsaq, «öte kedei elderge» jan basyna şaqqandaǧy JIÖ-nıŋ deŋgeiı jylyna 1025 AQŞ dollarynan tömen ömır süretın memleketterdı jatqyzuǧa bolady. Mysaly, būl tızımdegı köştıŋ basynda Ortalyq Afrika Respublikasy, Kongo, Burundi, Liberiia tūr. Qoş delık.
Al Ortalyq Aziiadaǧy ahual qandai? Jasyratyny joq, köptegen jyldar boiy osy reitingtıŋ basynda Täjıkstan men Qyrǧyzstan ornalasty. Alaida soŋǧy jyldary Täjıkstandaǧy körsetkıştıŋ Qyrǧyzstandaǧy deŋgeimen alşaqtyǧy qysqardy. Keibır mälımetterge süiensek, Täjıkstandaǧy būl körsetkış 2003 jylǧy 72 paiyzdan 2017 jyly 29 paiyzǧa deiın tömendegen. Al būl reitingtegı Qazaqstannyŋ orny qandai? Soŋǧy jyldary elımızdegı kedeilık deŋge­iınıŋ qysqarǧany ras pa? Osy mä­selege taldau jasaiyq.

Kımge senemız: Düniejüzılık bankke me, Qazaqstandaǧy resmi derekterge me?

Qazaqstan 2002 jyldan bastap kedeilıkpen küreste aitarlyqtai jetıstısterge jettı. 2002 jyly kedeilık deŋgeiı 28 paiyz bolsa, ol 2009 jyly 2 paiyzǧa tömendedı. Iаǧni elımız tabysy öte tömen memleketterdıŋ tızımınen şyqty. Halyq­aralyq körsetkış boiynşa künıne 1,9 AQŞ dollarymen ölşenetın taqyr kedeilıktı joidy. Alaida Düniejüzılık banktıŋ sarapşylary būl qarqynnyŋ bäseŋdep qalǧanyn aitady.
Olardyŋ baǧalauynşa, köptegen qazaqstandyqtar būrynǧydai ekonomikalyq tūraqsyzdyqtyŋ aldynda därmensız, qauqarsyz qalpynda qalyp otyr. Dünie­jüzılık bank sarapşylary elımızdıŋ jaŋa tarihyndaǧy ekı jaǧymsyz ürdıstı atap körsettı. «Ol – 2005 jyl jäne 2013-2016 jyldar aralyǧyndaǧy tūrmysy tömen adamdardyŋ köbeiuı. Būl jyldarda adamdardyŋ tabysy tömendegenımen, taqyr kedeilıkke ūrynǧan joq. Mäselen, 5,5 AQŞ dollary körsetkışı boiynşa kedeilık deŋgeiı 2013 jylǧy 6 paiyzdan 2016 jyly 11 pa­iyzǧa artty. Al 2018 jyly kedeilıktıŋ ortaşa körsetkışı 8,6 paiyz kölemınde bolǧan. Boljam boiynşa būl körsetkış 2021 jylǧa deiın 6 paiyzdy qūraidy» deidı atalǧan mekemenıŋ sarapşylary.
Adamdardyŋ toqşylyqta ömır süruınıŋ körsetkışterı köp. Solardyŋ bırı – jaily, qoljetımdı baspana. Qazır Qazaqstanda baspanasyz jürgen adamdardyŋ naqty sany qanşa ekenın tap basyp aita almaimyz. Mysaly, eldegı orta tap, negızınen, ekı qala: Nūr-Sūltan men Almatyda şoǧyrlanǧan. Kedeilıkpen küres jönındegı sarapşylardyŋ pıkırınşe, adamdardyŋ ırı qalalardaǧy qarqyndy eŋbek naryqtaryna qoljetımdılıgın qamtamasyz etudıŋ kürdelılıgı basty mäselelerdıŋ bırı bolyp tabylady. Būl mäselenı şeşuge yqpal etetın negızgı faktor – baspana qūny. Mysaly, atalǧan ekı ülken qaladaǧy tūrǧyn üilerdıŋ baǧasy eldegı ortaşa baǧadan joǧary: Almatyda – 190 paiyzǧa, Nūr-Sūltanda – 240 paiyzǧa! Eger jergılıktı tabys deŋgeiın eskeretın bolsaq, onda osy qalalardaǧy baspananyŋ qūny älemdegı San-Fransisko, Sidnei, Vankuver siiaqty tūrmysy qymbat megapolisterden de asyp tüsedı.
Soŋǧy resmi mälımetter boiynşa Qazaqstandaǧy kedeilık deŋgeiı tömendegen. Bıraq mamandar bızdıŋ elımız 2013 jylǧy körsetkışke qaityp oraldy degen pıkır aituda. Endı salystyryp köreiık. Köp jyldar boiy Ortalyq Aziiadaǧy kedei elderdıŋ köşın Täjıkstan bastady. Alaida halyqaralyq ölşemde qoldanylatyn 1,9 AQŞ dollarymen eseptegende, būl eldegı körsetkış 2 paiyzǧa jetıptı. Qyrǧyzstandaǧy körsetkış eşqandai özgergen joq. Al Qazaqstan 2019 jyldyŋ säuır aiynan bastap kedeilık şegın jaŋa formulamen esepteuge köştı. Eger ol būryn toqsan boiynşa eseptelgen künkörıs minimumy kölemınıŋ 50 paiyzy bolsa, al bügın 70 paiyzyn qūraidy. Künkörıs minimumynyŋ kölemı 20,8 myŋ teŋge dep körsetılgen.

AÄK alatyndar kedeige jata ma?

Eger resmi derekterge üŋıletın bolsaq, elımızdegı kedeilıktıŋ keŋ etek alǧanyn köremız. Mysaly, qazır 2 mln qazaqstandyqtar atau­ly äleumettık kömek (AÄK) alady. Bıraq nege ekenı bei­mälım, bızdıŋ Ükımettegı şe­neunıkter olardy kedeiler emes, tūrmysy tömen jäne tabysy az otbasylar dep ataidy. Şynynda da solai ma? Tūrmysy tömen otbasy men qaiyrşylyqqa ūrynǧan otbasynyŋ aiyrmasy qandai?
Juyrda ǧana Mäjılıs deputaty Güljan Qaraǧūsova AÄK alatyn azamattardyŋ sany öskenıne taŋǧalǧanyn jasyra almady. Osydan 10 jyl būryn AÄK-tı 500 myŋ adam alsa, qazır ol 2 mln-ǧa köbeigen. «2007 jyly men Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrınıŋ qyzmetınen ketkende elımızdegı 1,5 mln AÄK aluşylardyŋ sany 500 myŋǧa deiın azaitqanbyz. Ol kezde, şynynda, jūmys oryndary az edı. Al qazırgı jaǧdai nege būlai? Bız qyruar qarajat jūmsap, halyqty eŋbekke ornalastyru şaralaryn qolǧa aldyq. Qanşama baǧ­darlamalar bar. Jalaqyny köterdık. Sonda būǧan kım jauap beredı?» dep dürse qoia söiledı deputat Parlamenttegı jiyndardyŋ bırınde. Bıraq būl saualǧa naqty jauap bergen adam bolmady.
Keibır ekonomister halyqty AÄK arqyly qoldau jetkılıksız dep sanaidy. Öitkenı ol adam basyna şaqqanda künıne 1,8 AQŞ dollary kölemınde kömek aluǧa mümkındık beredı. Mūndai jaǧdai köptegen qazaqstandyqtarǧa kedeilıkten qūtyluǧa kömektes­peidı. Düniejüzılık bank sarapşylary Qazaqstandaǧy kedeilık deŋgeiınıŋ naqty körınısı tym tömendetılıp berıledı degen pıkırde. Olar el halqynyŋ 20 paiyzy nemese şamamen 4 mln adam kedeilıkte kün keşude dep esepteidı.
Otandyq statistik-mamandardyŋ aituynşa, elımızdegı kedeilerdıŋ törtten bırı Türkıstan oblysynda tūrady. Körsetkışı – 25,9 paiyz. Būl reitingte ekınşı orynda 8,4 paiyzben Almaty qalasy, üşınşı orynda Şyǧys Qazaqstan oblysy (8,2 paiyz) ornalasqan. Odan ärıde Jambyl (8 pa­iyz) jäne Almaty oblys­tary (7,8 paiyz) tūr. Endı qaraŋyz: resmi mälımetter boiynşa AÄK aluşylardyŋ sany 2017 jyldyŋ alǧaşqy toqsanyndaǧy körsetkışpen salystyrǧanda 18 esege deiın ösıptı. Alaida taǧa­iyndalatyn AÄK-tıŋ ortaşa ailyq kölemı bar-joǧy 1,7 paiyzǧa, iaǧni 6848 teŋgege ǧana ūlǧaiǧan. Osydan-aq kedeilıktıŋ deŋgeiıne qatysty ahualǧa köz jetkıze alamyz.
Biyl 14 mausymda Euro­news-ke bergen sūhbatynda Memleket basşysy ­Qasym-Jomart Toqaev: «Kedeilık pen tömengı äleumettık jaǧdailar halyqty sailau ötken künı köşege şyǧuǧa itermeledı. Şeruge şyqqan jūrttyŋ talaptaryna qūlaq asamyz» dep mälımdegenı esımızde. Olai bolsa Qazaqstanda, şyn mänısınde, qanşa kedei bar degen mäsele aşyq aitylyp, naqty sandar būrmalanbai berıluı tiıs. Qoǧamda aşyqtyq, ädılettılık, şyndyq saltanat qūrǧanda ǧana elımız dūrys, oŋ damu jolymen ılgerı jyljidy.