Qabyrǧaly qalamger Oralhan Bökeidıŋ «Saitan köpır» povesınıŋ jelısımen tüsırılgen «Aiǧai» filmın talai ret qyzyǧyp kördım. Körkem tuyndydaǧy Aspan şaldyŋ beinesı maǧan erekşe äser qaldyrdy. Bız bügıngı sūhbatymyzda osyndaǧy bas keiıpkerdıŋ äielın somdaǧan belgılı teatr jäne kino ärtısı Zibagül Jaqsylyqqyzynyŋ önerdegı örelı jolynan syr tartqan edık.
– Zibagül apai, sızge osy röldı oinau qalai būiyrdy. Äŋgımenı sodan bastasaq?
– Būl filmge 1985 jyly tüstım. Men onda Almatydaǧy akterlık oqudy bıtırıp, Torǧai oblystyq teatrynda jūmys ıstep jürgen jas aktrisamyn. Ol kezde kinoǧa tüsu degen arman. Sodan bır künı maǧan kinostudiiadan Natalia Aleksandrovna qoŋyrau şalyp: «Jazuşy Oralhan Bökeidıŋ bır şyǧarmasy boiynşa kino tüsırgelı jatyrmyz. Bızge qarapaiym qazaq äielınıŋ obrazy kerek. Sızdıŋ fotoŋyz bızde bar. Jedel Almatyǧa bır-ekı künge kelıp, synaqtan ötseŋız. Barlyq jol şyǧynyŋyzdy töleimız» dedı. Būl filmge akterlerdı taŋdaityn kömekşı rejisser eken. Sodan Almatyǧa ūşyp keldım. Şäken aǧamyz atyndaǧy kinostudiianyŋ dürkırep tūrǧan şaǧy. Sondaǧy ülken pavilonda bızdı synaqtan ötkızdı. Aldymen ssenariimen tanystym. Ony Bolat Mansūrov jazypty. Filmnıŋ qoiuşy rejisserı – Dämır Manabaev. Sol kısı bızge kinonyŋ mazmūnyn qysqaşa tüsındırıp, ekeuara aitatyn dialogtardy berdı. Kinodaǧy bas keiıpkerı Aspannyŋ jıgıt kezındegı rölın Nūrlan Esımǧaliev somdady. Men ony tanymaimyn. Alǧaş körıp tūrmyn. Oǧan qalai jaqyndarymdy bılmeimın. Aqyry, aktrisa bolǧannan keiın qiialyŋyzdy oinatuǧa tura keledı. Bala künımde auylda soǧysta aiaǧy nemese qolynan aiyrylǧan äkelerdı kördım. Solardy köz aldyma elestetıp, akterlık obrazǧa endım. Jalpy, akter adam özı oinaǧan keiıpkerdıŋ jandy nüktesın tap basa alsa, basqa älemge enıp ketedı. Men de osyndai sezımdı keştım. Qysqasy, synaqty oidaǧydai tapsyrdym. Olarda «Sızben tüsıru alaŋynda kezdesuge ümıttenemız» dep qaldy.
Şynymdy aitsam, kinoǧa tüsemın dep oilaǧan joqpyn. Üige kelgenen keiın köp ūzamai habar keldı. «Sızge komissiia bırden ekı röldı bekıttı. Qamqa men onyŋ qyzy Mälikany oinaisyz. Sızdıŋ jasyŋyz Mälikaǧa däl kelıp tūr dedı».
– Būl tuyndy qaida tüsırıldı, taǧy qandai akterlar taŋdaldy?
– Film Oralhan aǧamyzdyŋ tuǧan jerı Qatonqaraǧaida tüsırıldı. Endı ol jerdıŋ tabiǧatyn tılmen jetkıze almaimyn. Negızı, Aspan şaldyŋ beinesın somdauǧa Ydyrys Noǧaibaev emes, Kenenbai Qojabekov bekıtılgen. Bıraq Kenenbai aǧa syrqattanyp jürgendıkten aiaq astynan Ydyrys aǧa oinady.
– Qamqanyŋ rölın oinaǧanda 25 jasta ekensız. Būl filmde qazaq äielınıŋ er azamatty qadırleuı, onyŋ tözımdılıgı, biiazylyǧy tolyq aşylǧan. Keiıpkerıŋızden özıŋızge ne aldyŋyz?
– Jazuşy jazǧan povest keiıpkerlerınıŋ prototipı ömırde bar adamdar. Sol Qatonqaraǧaida tūrady eken. Sondyqtan men olardy közımmen körıp, jaqynyraq tanysqym keldı. Aitpaqşy, kinodaǧy bır epizodta sol kısınıŋ özı tüskenı bar. Bıraq onda keiıpkerdıŋ bet-jüzın köre almaisyz, kereuetten tüsıp, arqasymen ketıp bara jatady. Sodan tüsırılım tobynyŋ müşelerı bärımız sol kısınıŋ üiıne bardyq. Bızdı jaqsy qarsy aldy. Ekı aiaǧynan aiyrylǧan aǧanyŋ äielı öte qarapaiym jan. Bızge esıkten syǧalap qana qaraidy. Adamǧa tura qaramaidy. Apai küieuınıŋ tızesıne eskı küpeikenı qabattap tıgıp beredı eken. Esıktıŋ aldynda ülken säkı bar. Sol biık säkıden sekırıp atqa mınedı. Äŋgımelesıp otyrǧanda üi iesı bır armany bar ekenın aitty: «Qazır protez aiaq şyǧypty dep estimın. Şırkın, sony kiıp, öz aiaǧymen jürıp ketsem ǧoi» dedı.
Endı ol kısınıŋ ömırge degen qūştarlyǧyn körıp, täntı boldym. Öte eŋbekqor. Maǧan apaidyŋ da qarapaiymdylyǧy ūnady. Osy qasietınen asqan tözımdılıktı kördım. Jarynyŋ barlyq jaǧdaiyn jasap otyr. Sony ol batyrlyq dep oilamaidy. Menıŋşe, ol – batyrlyq. Keiıpkerımnıŋ qarapaiymdylyǧynan qaisarlyqty üirendım. Älı künge deiın osy qasiet maǧan kömektesıp keledı.
– Jalpy, şyǧarma avtory Oralhan aǧamen tüsırılım tobynyŋ bailanysy boldy ma?
– Ärine. Oralhan aǧanyŋ özı kinonyŋ basy-qasynda jürdı. Qatonqaraǧaida bolǧanda tüsırılım tobymen üiınde qonaqta bolyp, anasynyŋ qolynan däm tattyq. Ol kısı bızdı esık aldynan qazaqy şapan kiıp kütıp aldy. Qalamger bızge üiındegı kıtap söresınde tızılıp tūrǧan özge tılde basylǧan jinaqtaryn körsettı. Negızı, būl film aǧylşyndardyŋ tapsyrysymen tüsırılgen. Keiın olar jaryqqa şyqqannan keiın tuyndyny satyp alǧan.
– Sız odan keiın «Balkon» filmıne tüstıŋız. Mūnda soǧystan keiıngı uaqyttyŋ, balalardyŋ ömırı suretteledı. Osy şyǧarma turaly közqarasyŋyz qandai?
– Būl tuyndy 1987 jyly tüsırıldı. Taǧy da kinoǧa tüsuge Natalia Aleksandrovna sebepker boldy. Ol kısı maǧan habarlasyp: «Būl – sızdıŋ rölıŋız. Bızge qazırgılerdı emes, eluınşı jyldardaǧy oqiǧalardy oinai alatyn adam kerek» dedı. Kelıstım. Filmnıŋ rejisserı – Qalyqbek Salyqov.
Būl – endı balalardyŋ közqarasymen berılgen tuyndy. Soǧystan keiıngı kezeŋ. Köbınıŋ äkelerı halyq jauy bolyp, ūstalyp ketken. Jalǧyz şeşelerınıŋ tärbiesımen ösıp jatyr. Bıraq äkenıŋ tärbiesın körmegen balalar ony tüsıne qoimaidy. Filmnıŋ ssenariiı aqyn Oljas Süleimenovtıŋ «Balkon» poemasynyŋ jelısımen jazylǧan. Kinodaǧy bas keiıpker Aidar – Oljas Süleimenovtıŋ prototipı dep te aitady. Bylai qarasaŋyz, äp-ädemı jetkınşekter. Bıraq olar qatygezdıkten qoryqpaidy, bır-bırınıŋ satqyndyǧyn da keşırmeidı. Endı rejisser filmge tüsken balalardy tamaşa taŋdai bılgen.
– «Sūrapyl Sūrjekeidegı» auylnaidyŋ äielın somdaǧan beineŋız de şynaiy şyqqan röldıŋ bırı dep aituǧa bolady.
– Endı būl halqymyzdyŋ tarihyndaǧy eŋ bır auyr kezeŋ – aşarşylyqty bükpesız beinelegen tuyndy. Filmdı jazuşy Smaǧūl Elubaevtyŋ «Aq boz üi» romany jelısımen rejisser Dämır Manabaev tüsırdı. Ssenariidı qalamgerdıŋ özı jazdy. Osy kinoǧa ǧajaiyp akter Nūrmūhan Jantörin tüstı. Ol kısı auyldyŋ söz ūstaǧan tektı aqsaqaly – Pahraddindı somdady. Keiıpkerı de köp sözge joq. Barlyǧyn közqarasymen jetkızedı. Közınde tūŋǧiyq oi jatady. Qazırgı akterlerge osyndai şeberlık jetpeidı. Ökınışke qarai, Nūrmūhan aǧa bırınşı seriia aiaqtalar tūsta qaitys boldy. Būl – asyl tūlǧanyŋ soŋǧy tüsken kinosy. Sodan keiın Smaǧūl aǧa ekınşı seriianyŋ ssenariiıne özgerıs engızdı.
– Qyryq jyldan astam teatr sahnasynda öner körsetıp, qanşama rölderdı somdadyŋyz? Osylardyŋ ışınde qaisysy janyŋyzǧa jaqyn?
– Jalpy, men bala jasymnan önerge jaqyn bolyp östım. Äkem mektep bıtırgende därıger boludy qalasa da, men öz ūstanymymnan taimai, teatr institutyna bardym. Sonda Şolpan Jandarbekova men Asanälı Äşımovtıŋ klasynda oqydym. Joǧary oqu ornyn aiaqtaǧannan keiın Arqalyq muzykalyq drama teatryna keldım. Osy teatrda bırtalai rölderdı somdadym. Mende rölge talasu degen joq. Oblys jabylǧannan keiın teatr Jezqazǧanǧa qonys audardy. Jer auystyrǧan oŋai emes. Būl şaharǧa kelgennen keiın de bıraz rölder būiyrdy. «Qozy Körpeş – Baian sūlu» spektaklınde Baiandy oinadym. Būl qoiylym Almatyda bır festivalda bas jüldenı jeŋıp aldy. 1995 jyly Aqmolaǧa keldım. Onda Qalleki teatrynyŋ körkemdık jetekşısı – Jaqyp Omarov aǧamyz. Qalaǧa alǧaş kelgen kezde päter joq, üi jaldap tūrdyq. Tūrmystyq jaǧdaidyŋ önerıme kerı äserı tidı. Bıraq bärıbır janyma bärınen Baian sūludy somdaǧan rölım öte jaqyn.
– Qazır älemde rejissura da, teatr önerı de alǧa damyp barady. Al bızdıŋ teatrymyzdyŋ damuyna köŋılıŋız tola ma?
– Bügınde qazaq teatryn biıkke kötergen öte daryndy rejisserlerdıŋ denı ömırden ötıp kettı. Keşegı Äzırbaijan Mämbetov aǧamyz ūlttyq teatrǧa sony özgerıs äkelıp, mūzjarǧyş keme sekıldı jol körsetıp otyrdy. Ol kısınıŋ intellektısı akterdan ekı ese joǧary bolatyn. Qazır qoiylymdar adamnyŋ jan düniesın tebırentpese, körermendı onşa qyzyqtyrmaidy. Alaida qazaq teatrlarynda damu joq dep aita almaimyn. Talantty jastar ösıp kele jatyr. Solardan köp ümıt kütem. Qazır önerge degen mahabbat jetıspeidı. Süigenıŋdı kezdestıre almaǧan adam sekıldımız. Būryn Jaqyp aǧa «Osy otyrǧan bärımız akterge jūmys ısteimız, akter körermenge jūmys ısteidı» dep aituşy edı. Osy bailanys teatrda bolu kerek.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan
Azamat ESENJOL
