Kemelūlynyŋ kredosy

bystryi zaim 18 let

Kün men tün teŋesıp, dünie jaŋaryp, jaŋǧyryp, tabiǧat qaita tüleitın äz Nau­ryz merekesı qarsaŋynda elımız ülken özgerısterdı bastan keştı. Otyz jyldai elın jetelegen Elbasy memleket tızgını endı Qasym-Jomart Kemelūly qolynda dep mälım ettı. Osy bır tarihi da saltanatty sättı teledidardan qarap otyryp, nege ekenın qaidam, esıme osydan 5-6 jyl būryn «Egemen Qazaqstanda» jariialanǧan belgılı jazuşy-dramaturg Roza Mūqanovanyŋ Q.Toqaev turaly bır essesı orala kettı. Esse bolǧanda sondaǧy bır tosyn oqiǧa.

Ataqty Şäken Aimanov tüsırgen, Ämina Ömırza­qova apamyzdyŋ külkılı bülkılı barşa qazaqty tamsandyr­ǧan, tyŋ operatorlyq şe­şım­derı älı künge deiın taŋ­ǧaldyratyn klassikamyz – «Taqiialy perıştenı» ükı­lep japon elıne aparǧan eken. Ünemı sypaiy körınıp, jymiyp jüretın japondar bızdıŋ ataqty komediia­ǧa tıptı syrt köz bolsa da jyly qabaq tanytpapty. Äzılımızdıŋ astaryn tüsınbegen bolu kerek. Şeşesı şarşamai-talmai ūlyna äiel ızdeitın ne ädet, osyndai da dästür bola ma dep bas şaiqaǧan siiaqty. Sondyqtan syrt elderge türlı tuyndyny aparǧanda asa mūqiiat bolu kerek. Mūny aitqan diplomat-qairatker Toqaev eken. Men osyǧan taŋǧaldym.
Şynynda, bız osy tūrǧyda köp oilana bermeimız-au. Bızdıŋ jan-jüregımızdı tebırentıp, sai-süiegımızdı syrqyratatyn kei dünielerdı özgeler qabyldai ala ma, qalai tüsınedı, önerımızben syrtqa şyǧarda älemdık standartpen qarap, bır ekşesek qalai bolady özı? Özımız asa qadırleitın şapan-şekpenımızdı, dombyra, qamşymyzdy da syrt qonaqqa jön-josyqsyz syilau­ǧa qūmarmyz, olarǧa sol qajet pe? Özımız qadırıne jete, tüsıne qoimaǧan, saltanatty şaralarymyzda top jarmaǧan Dimaşty qazır älem alaqanyna salyp otyrǧan joq pa?!. Oilanatyn mäsele.
Ärine, joǧarydaǧy jaǧ­­daidy Qasym-Jomart Toqaev turaly tüsınık-pa­iymymyzǧa syilas qalamger R.Mūqanovanyŋ bır maqalasy ūşqyn salǧan soŋ aityp otyrmyz. Äitpese, tūstastarym men zamandastarym siiaqty qazır eludı eŋsergen maǧan da Toqaev esımı täuelsızdıktıŋ eleŋ-alaŋynan-aq etene tanys. Nesımen? Eŋ äuelı ol kısı – belgılı jazuşynyŋ perzentı. Soǧys ardagerı, qalamger Kemel Toqaev köp zamandastary siiaqty uaqyt keruenıne ılesıp, ūrandatqan, jalaulatqan, qalamaqy men qoşemet-marapatqa keŋınen kenelıp jatqan şoǧyrdan bölektenıp, öz jolymen jürıp, öz taqyrybyn qauzap, qazaq şytyrman oqiǧaly şyǧarmaşylyǧynyŋ köş basynda tūrdy. Būl janr arqyly qanşa tyryssaŋ da, qoǧam men kösemderdı kökke köterudıŋ eş qisyny kelmeitını tüsınıktı. Sondyqtan da ol kısı – öz jolymen oqşau jürıp, ūltyna qymbat mūra qaldyrǧan, qadırın kemıtpegen, eŋsesın tüsırmegen, qysqasy, qazaqtyŋ asyl qasietterın boiyna sıŋırıp, ony ömır süru qaǧidasymen körsete bılgen quatty qalamger.
Keŋestık kezeŋnıŋ barşa auyrtpalyq, qiyndyǧyn, tapşylyǧyn bastan ötkergen otbasynan şyǧyp, qan maidanda ot keşken osyndai bıregei de bırtoǧa jazuşynyŋ (ol kısı türlı memlekettık organdarda qyzmet atqarǧan ädebi intelligensiiadan tys ortada da belgılı bolǧan) perzentı qyzyl imperiia ortalyǧy – Mäskeudıŋ eŋ bedeldı diplomatiialyq oqu ornyn tämamdap, Keŋester Odaǧy Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ ortalyq apparatyna qyzmetke alynuynyŋ özı qazaq balasy üşın sol zamanda ülken jetıstık edı. Sondyqtan da Elbasynyŋ KSRO-nyŋ Qytaidaǧy elşılıgınde lauazymdy qyz­met atqaryp jürgen Qasym-Jomart Toqaevty elge şaqyruy köregen şeşım bolǧandyǧyn ömır körsettı.
Şirek ǧasyrdan astam elımızdıŋ bas basylymynda eŋbek etken soŋ bız de qairatker qyzmetıne qatysty edäuır qalam tartyppyz.
«Tosynnan tıs jara ber­meitın tomaǧa-tūiyq diplomat Qasym-Jomart Toqaev komandasyn jūrt būrynǧylarmen salystyr­ǧanda imanjüzdı Ükımet dep qabyldady. Sebebı onyŋ qūramynda bärın tek aqşamen, tüpkı paidamen ǧana esepteitın biznesten kelgen jastar azaiǧan edı» degen ekenbız kezınde.
«Osydan tura 100 kün būryn, iaǧni ötken jyldyŋ 12 qazanynda törtınşı Ükımet tızgının qolyna alǧan 47 jasar diplomat Qasym-Jomart Toqaev şūǧyl atqaratyn, keteuı ketken, kürmeuı köp jailar da az emes edı. Eŋ ülken mındet aldyŋǧy üş premerdıŋ qatelıgın qaitalamai, solar mūraǧa qaldyrǧan «minalaryn» zalalsyzdandyryp, daǧdarystan az şyǧynmen ärı jyldam şyǧu jolyn tabu edı.
Qasym-Jomart Toqaev dabyra men şudan, bos sözden jäne «jarqyn» bas­tamalardan naqty ıske köşetın mezgıl jetkenın aŋǧartty. Onyŋ komandasynda körgen-bılgenı bar, obal-sa­uapty bıletın imanjüzdıler az emes.
Jüz kün – jūrt süisınıp baǧa beretındei ıs tyndyra qoia­tyn merzım emes. Äit­se de, Toqaev Ükımetınıŋ alǧaşqy qadamynda eldıŋ ışı jylityndai äreketter körınıs berdı. Qasym-Jomart Toqaev Ükımet basyna kelgelı el ekonomikasynda tūraqtylyq sipat aŋǧaryla bastady. Ötken jyldyŋ soŋynda jalpy önım öndıru 1 paiyzǧa, al öndırıs kölemın arttyru 1,8 paiyz­ǧa össe, biylǧy jyly būl körsetkışter tiısınşe 3 jäne 4 paiyzǧa jetpek.
Ükımet basşysy To­qaev ministrlerdı betaldy baǧ­darlama tüzıp jäne ony jön-josyqsyz nasihattap, populizmmen ainalysuǧa tyiym saldy» dep jazyppyz «Egemen Qazaqstannyŋ» 2000 jylǧy 22 qaŋtar küngı nömırınde.
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary elge oŋai soqqan joq, qyzyl imperiia ydyrap, ekonomikalyq bailanystar üzıldı, mūnai baǧasy tömen, investor kem, onyŋ üstıne 1998 jyly Aziia elderınde oryn alǧan daǧdarys äserı älemge jaiyla bastaǧan edı. Sondyqtan da 1999 jyly Ükımet tızgının ūstaǧan Toqaev üşın syn sätter, synaqtar az bolmady. Auyr jaǧdaida bel şeşpei jūmys ısteuge tura keldı. Sol kezderdı qaita saraptaityn bolsaq, 2000 jyldan bastap elımızdıŋ jalpy ışkı önımı öse bastady. Mäselen, JIÖ 1999 jyly 2,7 paiyz bolsa, 2000 jyly – 9,8 pa­iyz, 2001 jyly – 13,5 pa­iyz, al 2002 jyly 9,8 pa­iyzdy qūrady.
Jalpy alǧanda, Toqaev Ükımetı Elbasy tapsyrmasymen būrynǧy KSRO keŋıstıgınde būryn-soŋdy bolmaǧan ekı örşıl strategiialyq jobany jüzege asyra bastady. Bırınşısı – astanany Almatydan köşırıp, jaŋa zamanaui qala salu. Ekınşısı – memlekettık josparlau jüiesın reformalau.
Toqaev Ükımetı «Qazaq­stan-2030» strategiiasyn ıske asyruǧa eleu­lı üles qos­ty. 1999-2002 jyldarǧa arnalǧan bırqatar zaŋnamalyq tüzetulerdı engızu nätijesınde strategiialyq josparlaudyŋ jaŋa täsılderı negızınde memlekettık basqaru jüiesı qaita qūryldy.
Ükımet eldegı investisiia­ny damytu üşın Elbasy tapsyrmasymen şeteldık investorlarmen qarym-qatynastaryn nyǧaitty. Osy­nyŋ arqasynda el ekonomikasy edäuır eŋsesın tıktep, jaŋa kezeŋge qadam bastady. Mūnda Toqaevtyŋ Syrtqy ıster ministrı bolǧan kezındegı halyqaralyq täjıribesı köp paida berdı dep oilaimyz. 2000 jylǧa qarai el ekonomikasyna 15 milliardtan astam AQŞ dollaryn tartuǧa mümkındık tudy, al Qazaqstan özı senımdı jäne tabysty investisiialyq serıktes retınde qalyptasty. Mūnda, ärine, diplomat qairatker Q.To­qaevtyŋ ülesı de orasan.
Toqaev Ükımet basşysy bolǧan şaǧynda memlekettık qyzmetkerler, saiasi jäne äkımşılıkterde qarapaiym qyzmetşıler sany artty. Memlekette bırqatar jaŋa jūmys oryndary aşyla bastady. Sonymen qatar halyqty äleumettık qorǧau jüiesı jetıldırıldı. Ükımet halyqtyŋ äleumettık osal toptaryn qoldau­dy, kedeişılıkpen jäne jū­myssyzdyqpen küresu baǧdarlamasyn ıske asyruǧa belsene kırıstı. Sol kezde respublikanyŋ «bırıkken» memleketten jinaqtauşy zeinetaqy jüiesıne köşuı bastaldy (1998 jylǧy 1 qaŋ­tarda «Qazaqstan Respublikasynda zeinetaqymen qamsyzdandyru turaly» jaŋa zaŋ qabyldandy).
Qoryta aitqanda, Toqaev Ükımet tızgının ūstaǧan üş jyl barysynda Qazaqstan keŋestık däuırden keiıngı jaŋa memlekettık jüienıŋ konturyn, sūlbasyn qaita qūrdy. Qasym-Jomart To­qaevtyŋ türlı qiynşylyqtar qos ökpeden qysyp tūrǧan syn sätte üş jyl Ükımet tızgının baiyppen ūstap, el ekonomikasynyŋ qūrylymy men dinamikasyn özgertıp, alǧa jyljytyp, ülken täjıribe jinaqtauy qazırgıdei sätte onyŋ qai biıktı de erkın eŋseretınıne el senımın arttyra tüsedı.
Toqaev fenomenı nede dep oilar bolsaq, ol kısı – jasy alpysty eŋserse de jaŋa buynnyŋ, jaŋa jüienıŋ adamy. Qyryqqa jetpei qartaiǧandar qanşama aramyzda. Nege jaŋa buyn? Sebebı jaŋaşa oilaidy, baiaǧy keŋes­ten mūra bolyp qalǧan «üstel bärın şeşedı» degen äkımşıl-ämırşıl jü­ienıŋ öktemdık auruyna şaldyqpaǧan. Qanşa ülken lauazymdy qyzmetterde jürse de ol kısınıŋ üstel toqpaqtap, bıreudıŋ jer-jebırıne jetıp otyr­ǧanyn körgen, estıgen emespız. Ata-ana tärbie­sı men diplomatiialyq orta jäne būǧan qosa ol kısınıŋ komsomol, partiia şekpenın jamylmauy ärı şetelderdegı bilık buyndarynyŋ qūrylymyn jetık bıluı osyǧan äser etken şyǧar degen oidamyz. Elımızdegı ekınşı lauazymdy tūlǧa – Senat Töraǧasy qyzmetınde jürıp özınıŋ äleumettık jelıdegı paraqşasynda kün saiyn derlık eldegı telearnalar, ūlttyq basylymdarda jylt etken jaŋalyqtarǧa, özektı, tosyn oi aitqan qarapaiym şyǧarmaşylyq adamdaryna öz pıkırın bıldıruı, qo­ǧamdyq rezonans alǧan oqiǧalarǧa bailanysty tıptı şeteldık arnalarǧa eldegı saiasi jaǧdaiǧa qatysty özındık baǧa beruı, köpke ılesıp ketpei öz közqarasynan ainymauy – tosyn jait. Keŋes däuırınde mūndai lauazymdy kısılerden jyly söz, köpşılıkke ūqsamaityn partiia baǧytynan bölek özındık pıkır, tyŋ ūsynys estu tūrmaq, janyna jaqyndau mümkın emes edı.
Qasym-Jomart Kemelūly el Prezidentı qyzmetın atqaruǧa kırısken alǧaşqy künderı-aq halyqqa kabinetınıŋ ne qymbat kölıgınıŋ terezesınen qaraityn ūlyqtardy äleumettık jelılerge jeke tırkelıp, jerge tüsu qajet ekenın, olardyŋ mūŋ-mūqtajyna ūdaiy nazar audaryp, el ortasyna baryp jedel şeşıp otyrudy tapsyrdy. Jyl saiyn bır ret el aldyna şyǧyp, şou-spektakl siiaq­ty esep berudı doǧaryp, kündelıktı şaruamen ainalysudy, halyqpen tyǧyz jūmys ısteudı jüktedı. Bylaişa aitqanda, bilık pen būqaranyŋ arasyndaǧy alşaqtyqty joiu­ǧa qadam jasauda. Äitpese, bızde äkım men sot, prokuror men ministr halyqpen ekı araǧa qat-qabat qorǧan salyp tas­taǧany jasyryn emes. Olardyŋ keŋsesıne kıru, keŋes sūrau qiynnyŋ qiynyna ainalǧan. «Äulekı bi at üstınen bilık aitar» degen maqal halqymyzda ejelden bar.
Jemqorlyq ta bilık buyndaryn keŋ jailap alǧan. Ädılet ızdep, ūlyq­tarǧa özı de, sözı de jete almai qan qūsyp jürgender köp bolǧan, älı de bar. Sondyqtan da jaŋa basşy Toqaev «Menıŋ tüsınıgımdegı ädılettık – zaŋnyŋ saltanat qūruy. Memlekettık şeneu­nıkter de, qūqyq qorǧau organdarynyŋ qyzmetkerlerı de, barlyǧy da zaŋǧa baǧynuy kerek. Sondai-aq zaŋdy elımızdıŋ azamattary da saqtauy qajet. Zaŋ bärıne bırdei!» dep qadap aitty. Mūnysy «Bailyq ne kerek, adaldan jimasaŋ, bilık ne kerek, ädıldık qūrmasaŋ» degen halyq danalyǧymen üilesıp jatyr.
Sabaqtastyqty üzbei damyta otyryp, ädılet jolynan jaŋylmai, ūlttyq qūndylyqtardy ūlyqtau arqyly ılgerıleudı eŋ bas­ty maqsattary etıp alǧan Qasym-Jomart Toqaev joǧary bilıkke kele sala ainalasyna qalyŋ qazaq ortasynan şyqqan, elden tamyryn üzbegen, ūlttyŋ tynysynan habary jäne jūrtqa aitary bar qairatkerlerdı toptastyruy da ülken ümıt küttıredı. Qazırgı qoǧam aldyndaǧy eŋ ülken mäsele – aldymen jetekşı, negızgı küş – qa­zaq ūltynyŋ ruhyn, eŋ­sesın köteru, boiyn tık­teu dep tüsınemız.
Eŋ äuelı söz bolǧan dep bastalady eken qasiettı kıtaptar. İä, asyl sözden kıtap tuady. Qalamger-jurnalistıŋ perzentı Q.Toqaev qai qyzmette jürse de qolynan qalamyn tastamai, talai kıtaptar tuyndaǧan. «Öleŋ şırkın – ösekşı, syryŋdy aşar» dep ūly Abai aitqandai, jany, jüregı, sanasy, qoly taza adam bolmasa, ülken qairatkerler aq qaǧazǧa syryn aşa bermeidı. Q.Toqaevtyŋ 2007 jyly jaryq körgen «Jaryq pen köleŋke» saiasi diplomatiia­lyq memuary – Elbasy basşylyǧymen jürgızılgen Qazaqstan syrtqy saiasatynyŋ şejıresı. Diplomatiia siiaq­ty kürdelı de näzık salanyŋ barlyq qaltarystary, hattamaǧa enbei qalǧan qūpiialary qamtylǧan qūndy dünie. Jalpy, Q.Toqaev – ata-anasynyŋ keŋesı jäne qamqorlyǧymen öz mamandyǧyn dūrys taŋdap, ony yjdaǧattylyqpen igerıp, meŋgerıp, jetıldırıp, damytyp, sol mamandyǧynyŋ şyŋyna jetken tūlǧa. Tä­uelsızdık jyldarynda Qazaqstan, äsırese syrtqy saia­satta ülken jetıstıkterge jettı, şekarasyn tügel şegendep aldy. Mūnda şirek ǧasyr syrtqy saiasat tızgının ūstaǧan Q.Kemelūlynyŋ qoltaŋbasy aiqyn. Bırıkken Ūlttar Ūiymy Bas hatşysynyŋ orynbasary lauazymdy qyz­metın atqaryp, qazaq arasynan alǧaş ret älemdık diplomatiia şyŋyna jetken de osy kısı.
Al endı «Äkem turaly tolǧanysynda» mynadai joldar bar: «Äkei üşın Otan degen ūǧym bärınen joǧary tūratyn, men äkemdı Tūlǧa, elın, jerın süiıp ötken naǧyz Azamat retınde mäŋgılık syilap ötemın, äke-şeşemızdıŋ ūlaǧaty şyn mänınde bızdıŋ keiıngı taǧdyr jolymyzdy anyqtap berdı, ata-anamyz­dyŋ bo­iymyzǧa sıŋırgen eŋ biık qasietterın endı öz balalarymyzǧa beruge tyrysamyz». «Keşegısız bügın joq. Sondyqtan da ötkenge qūrmetpen qarauymyz kerek. Ömır qanşalyqty özgerıp, adam sanasy sapalyq tūrǧydan jaŋǧyrdy degenmen, bızdıŋ ötkenımız – äkelerımızdıŋ küş-jıgerımen, aqyl-parasatymen jasalǧan ruhani bailyq, demek, ony mansūqtauǧa mülde bolmaidy» degen pıkırın jetkızdı.
Otan otbasynan bastalady, ösken ortasynyŋ, ötken künderınıŋ, ata-anasynyŋ qadır-qasietın bılgen perzent – Ūly eldıŋ bügının dūrys, şynaiy tarazylap, erteŋın ūlyqtaityn qairatker ekenıne kümänımız joq.
«Ūly tūlǧa bolyp qalyptasu üşın tarihi faktorlar men jaǧdailardyŋ boluy azdyq etedı. El men dünie jüzı aldynda tūrǧan kürdelı de jauapty mındetterdı oryndauǧa qajettı erekşe qasietterge ie bırtuar tūlǧa boluy kerek. Ondai adam batyl da jıgerlı, qaitpas qaisar da prinsiptı, ädıl de öjet boluǧa tiıs» dep jazypty Qasym-Jomart Kemelūly bır maqalasynda.
Osyndai eldık qasietter Kemelūlynyŋ boiynan da tabylatynyn uaqyt däleldeitınıne senım zor… Özge eldermen iyq teŋestırgende memlekettıŋ ǧana emes, onyŋ basşysynyŋ da eŋsesı biık, jüzı jarqyn, tūlǧasy taza, keŋesı kemel bolyp tūrǧany jarasymdy ǧoi…