Soŋǧy 17 jyl ışınde elımızde 10 myŋnan astam adam jemqorlyq ısı boiynşa aiyptalyp, sottalǧan. Onyŋ ışınde 2 eks-premer-ministr, 17 töraǧa, ministr men orynbasarlary, 15 qala jäne oblys äkımı, 8 ūlttyq kompaniianyŋ top-menedjerı jäne küştık qūrylymdardyŋ 8 jetekşısı bar. Sonda osy uaqytqa deiın jemqorlyqtyŋ aldyn alu üşın dep jüzege asqan bastamalar men baǧdarlamalardyŋ nätijesı qaida? Biudjet qarjysyn maqsatsyz paidalanyp, soŋynda esebın bere almai ketken azamattardy abaqtyǧa jabu qanşalyqty qylmystyŋ aldyn aluǧa jatady? Tergeu jüiesıne kümänmen qaraǧan qanşa adam özın-özı ölımge qidy? Şeşım zaŋdy bolǧanymen, ädıletsız degen ūǧym qaidan şyqty?
Ädıldık ornatudyŋ ärtürlı ädısı
2016 jyly Şymkentte oblystyq prokuraturanyŋ aldynda qalanyŋ 46 jastaǧy tūrǧyny Nūrken Ainabekov özın-özı örtep jıberdı.
2016 jyly Astanada Bas prokuratura ǧimaraty aldynda 50 jastaǧy Maira Rysmanova özın-özı örtep jıberdı.
2017 jyly Atyrauda oblystyq prokuratura ǧimaratynyŋ aldynda Leila Smadiiarova esımdı äiel özın-özı örtedı.
2017 jyly Auylşaruaşylyq ministrlıgı Su resurstary komitetınde lauazymdy qyzmette bolǧan 61 jastaǧy Jampozov äuelı prokuraturanyŋ ekı qyzmetkerıne oq atyp, keiın özın-özı atyp öltırdı.
Künı keşe «QazSuŞar» mekemesınıŋ 64 jastaǧy basşysy Seiılhan Mūhamädiev tergeuşınıŋ törtınşı qabattaǧy terezesınen sekırıp öldı.
Qaraly tızım osylai jalǧasa beredı. Aty atalǧandardyŋ bırı sot ükımıne kelıspese, endı bırı 2007 jyldan berı bırese aşylyp, bırese jabylyp kele jatqan dauly ıske nükte qoiǧysy kelgendei. Tergeu jüiesınıŋ kemşılıgı men sotqa degen senımnıŋ joqtyǧynan azamattar osyndai qadamǧa baruda. Äitpese, özın-özı öltıruge barǧanşa nege qylmysyn moiyndap, jazasyn öteudıŋ jolyn taŋdamaidy? Öitkenı elımızde sudialardyŋ keibırı tergeu oryndarynyŋ aiyptau aktılerın qoldaidy. Mūny Jaqyp Asanovtyŋ özı de rastap otyr. Bır sözınde ömırlık täjıribesı men bılımı jetkılıksız mamandar aiyptau organdarynyŋ jetegınde ketetının jasyrmady. Al zaŋ ǧylymdarynyŋ doktory Esbergen Alauhanov qylmystyq prosestık kodekstegı bıraz bapqa özgerıs kerek ekenın alǧa tartady. Öitkenı keibır baptardyŋ azamattardyŋ qūqyqtarynyŋ qorǧaluyna kerı äser etetını däleldenıp otyr. Sonymen qatar tergeu kezınde qyzmetkerlerdıŋ qūityrqy amaldarǧa baryp, küdıktılerden türlı moiyndaulardy talap etetınderın de jasyra almaimyz.
Izgılendıru saiasatyn jürgızu kerek
Aita keteiık, soŋǧy eki jyldyŋ özınde Qazaqstanda 2200 lauazymdy tūlǧa qylmystyq jauapqa tartylypty. Juyrda ötken Ükımettıŋ keŋeitılgen otyrysynda Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev qūqyqtyŋ saqtaluyn qamtamasyz etu jäne sybailas jemqorlyqqa qarsy küres mäselelerı ärdaiym kün tärtıbınde tūrǧanyn mälımdedı.
«Qoǧamnyŋ qūqyq qorǧau organdaryna degen senımsızdıgın tudyratyn sebepter älı de bar. Osyǧan bailanysty qylmystyq ıstı qataŋ jazalaudy tömendetu men ızgılendıru saiasatyn jalǧastyru kerek. Özderıŋ aitasyŋdar, Batysta 80-90 paiyz qylmysty beibıt jolmen şeşedı dep, al bızde mäselenı onsyz da şeşuge bolǧanymen, adamdy mındettı türde qolǧa tüsırıp, qamauǧa otyrǧyzady» dedı Memleket basşysy. Būl Prezidenttıŋ jūmsartyp aitqany bolar. Äitpese, joǧarydaǧy azamattardyŋ qol jūmsauǧa deiın barǧan äreketterınıŋ artynda qordalanǧan ülken mäseleler qyltiiady.
Oqytamyz, toqytamyz, sosyn sottalady…
İä, bır jaǧynan jemqorlyqpen aiyptalǧan tūlǧalardyŋ bärın bılıksız dep te aita almaimyz. Oqyǧan, toqyǧan, basşylyqqa jetu jolynda türlı joldardan ötıp, şyŋdalǧan azamattar. Mäselenıŋ mänısı – türlı milliondar, trilliondar bölıngen jobalarǧa qataŋ baqylaudyŋ joqtyǧy, kerısınşe, sybailas jemqorlyq jasauǧa jol beretın faktorlardyŋ köptıgı. Sonyŋ bırı basşylardyŋ jalaqysymen olardyŋ biudjettık qarajatty igeru jauapkerşılıgın salystyruǧa kelmeitındıgınde bolyp tūr. Mäselen, oblystyq basqarma basşysy – 200 myŋ teŋge jalaqymen 3 milliardtan astam teŋgenı igerudı közdeitın memlekettık baǧdarlamaǧa jauap beredı. Sol siiaqty öŋırlık deŋgeidegı qyzmetşınıŋ jalaqysy 54 myŋ teŋge bolsa, tekseru kezınde1 millionnan astam ölşemderge aiyppūl saluǧa uäkılettı. Mıne, osyndai faktorlar ainalyp kelgende jemqorlyqqa jol aşyp otyr.
Däl qazırgı uaqytta «Qazavtojoldyŋ» bas direktoryna qatysty qylmystyq ıs qaraluda. Geologiia komitetınıŋ töraǧasy, Densaulyq saqtau ministrlıgı Farmasevtika komitetınıŋ töraǧasyna da qatysty sotqa deiıngı tergeu jürgızılude. Būl qylmysqa qatysuşylardyŋ ūzyn-sany jiyrma adamǧa jetıp qaldy. Aidyŋ-künnıŋ amanynda toptasyp qylmys jasaǧan mūndai azamattardy Prezident memlekettık müddege jasalǧan satqyndyq dep baǧalady. Oqytamyz demekşı, kezınde «Bolaşaqpen» oqyp kelgen Bişımbaevtan ülken ümıt kütken Elbasy endı onyŋ taǧdyryna aiauşylyqpen qaraitynyn jasyrmady. Būl azamatty daiyndauǧa ketken qanşama uaqyt pen qarajat endı qaitarym bermeitını ökınıştı.
Derekter ne deidı?
QR Memlekettık qyzmet ısterı jäne sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl agenttıgınıŋ basşysy Alik Şpekbaevtyŋ aituynşa, Qazaqstan jemqorlyqpen küres turaly älemdık reitingte 2014-2016 jyldary 123 orynnan on jetı orynǧa jyljyǧan. Agenttıktıŋ sybailas jemqorlyqqa qarsy saiasat departamentınıŋ direktory Salauat Mūqsymovtyŋ mälımetıne süiensek, qazırgı uaqytta keŋ auqymdy tüsındıru jūmystarynyŋ arqasynda är öŋırde jemqorlyqqa qarsy ūtqyr toptar jūmys ısteude. Jalpy, elımız boiynşa 2016 jyly jemqorlyqqa qatysty 2933 derek tırkelse, 2017 jyly 2473 faktı anyqtalǧan.
Aita ketken jön, elımızde alǧaş ret sybailas jemqorlyqtyŋ aldyn alu boiynşa joba menedjmentı bas qaladan bastau aldy. QR Memlekettık qyzmet ısterı jäne sybailas jemqorlyqqa qarsy küres agenttıgınıŋ töraǧasy Alik Şpekbaev jemqorlyqtyŋ deŋgeiın tömendetude, jaŋa ädısterdı jetıldırude qala äkımdıgınıŋ ülesı edäuır ekenın aitty. «Astana – adaldyq alaŋy» dep aidar taqqan jobada sybailas jemqorlyqqa qarsy mınez-qūlyq normalary qarastyrylǧan. Būdan bylai qandai da bır sybailastyq äreketı üşın lauazymdy tūlǧalarǧa jauapkerşılık küşeiedı. Tıptı, joǧary organdardyŋ basşylary, äkımder özderı jemqorlyq qylmysyn jasamasa da olar taǧaiyndaǧan memlekettık qyzmetkerlerde mūndai äreket baiqalsa, älgı basşynyŋ özı jauapkerşılıkke tartylady. Mūnyŋ bärı sybailas jemqorlyqty azaitu men aldyn aluǧa negızdelgen. Al nätijesı, ärine, uaqyttyŋ enşısınde.
BASTY KEDERGI – AQTAU ÜKIMDERINIŊ AZDYǦY
Azamattardyŋ özın-özı öltıruge deiın baruy – türmelerdegı jaǧdaidyŋ syn kötermeitındıgı. Jazasyn ötep jatqandardyŋ köbı – ol jerden densaulyǧyn edäuır därejede qūrtyp şyǧady. Moraldyq axualdy aitpasa da tüsınıktı. Türme qyzmetkerlerı tarapynan adam zorlau, qorlau faktılerı oryn alatyny jasyryn emes. Residivisterdıŋ tarapynan körsetıletın moraldyq, küş körsetu, qorlau siiaqty jaittar taǧy bar. Sondyqtan, azamattar türmege tüskennen görı milliondap bolsa da aiyppūl tölep, bostandyǧynan aiyrylmaǧanyna quanady.
Tergeu jüiesınıŋ kemşılıgı – ol qūqyq qorǧau salasyndaǧy jyldar boiy tüiını şeşılmei kele jatqan taqyryp. Tergeu barysynda ketıp jatqan käsıbi kemşılıkter men adam taǧdyryna nemqūraily qarap, qylmysty şyn mänınde aşudyŋ ornyna, bıreudıŋ qylmysyn basqa bıreudıŋ moinyna ıle salu jaǧdailary ökınışke qarai, qazırgı taŋda da oryn aluda. Tergeu barysynda ketken olqylyq-sot ükımınde de oryn alady. Sodan baryp, jazyqsyz jazasyn ötep jatqandar az emes. Aqtau ükımderınıŋ az şyǧatyny da – osynyŋ dälelı.
Qazırgı taŋda Joǧarǧy Sottyŋ töraǧasy Jaqyp Asanov myrzanyŋ da köterıp otyrǧan mäselesı – osy. Eŋ bırınşı, aqtau ükımderın köbeitu. Aqtau ükımı degen söz – tergeudıŋ, prokuraturanyŋ ülken kemşılıgı bolyp tabylady. Eger ondai jaǧdai oryn alyp jatsa, tergeudı jürgızıp, baptaryn belgılegen mamandardyŋ özderı jūmystan ketu kerek. Öreskel zaŋ būzuşylyq jıbergenı üşın, azamattyŋ qūqyǧyn taptaǧany üşın. Prokuror da ıstı qozǧap, sotqa jıbergenı üşın. Sondyqtan aqtau ükımı şyǧady-au degen küdık tuyndap jatsa, sudiaǧa ötınış jasap, kabinetınen şyqpai, basqa bapqa tömendetse de, aqtamauyn sūranyp jatatyn jaǧdai az emes täjıribede. Özım on jyl sot salasynda ıstegen soŋ, közım körgen jaǧdailar desem de bolady. Qazaqta «Suyn ışken qūdyqqa tükırme» deidı. Bıraq, «Auruyn jasyrǧan öledı» degen de bar. Būl – jasyryp otyratyn emes, kerısınşe qoǧam bolyp küresetın jaǧdai. Sottar arasynda da bıreu jūmystan ketpesın dep, yǧyna jyǧyla salatyn jaǧdailar az emes . Al osy köŋıljyqpastyq pen nemqūrailylyqtyŋ artynda adam taǧdyry tūr. Jazyqsyz tögılgen köz jasy, ädıletsızdık, bır janūianyŋ qaiǧysy tūr.
Gülmira AIMAǦANBET
