Keşegı maidanger – bügıngı ardager

…Soǧys jyldary qazaq jerınen san myŋdaǧan azamat maidanǧa attandy. Soǧysqa ana sütı auzynan ketpegen, kämelet jastan endı asqan qazaqtyŋ san myŋdaǧan ūl-qyzdary, ot ielerı, endı bıreudıŋ jalǧyzy, bıreudıŋ janūiasynyŋ asyrauşysy soǧysqa kettı. Qazaqstannan attanǧandardyŋ sany 1 million 700 myŋ edı. Oralǧany belgısız. Qanşa bozdaq okop ışınde kömusız qalǧany jäne belgısız.

…Soǧys. Beibıt ömır. Osy bırınen-bırı alşaq, alaida tyǧyz bailanysty ekı ūǧym turaly aitqanda, soǧys maidangerı jäne eŋbek ardagerı degen söz tırkes­terın qatar qoldanamyz. Soŋǧy sözdıŋ parqyn, qadır-qasietın bızden artyq jan düniesımen sezıne bıletın jandar bar. Olar – bügıngı ūrpaq maqtan tūtatyn keşegı soǧysta erlık jasap, qazırgı beibıt ömırde eŋbek ülgısın tanyta bılgen tūlǧalar. Olar bügıngı taŋda aramyzda, bıraq qatary siregen. El täuelsızdıgın közımen körgen, beibıt ömırdıŋ saltanatyn sezıngen ardager jandar astanada – bar-joǧy 18 qariia. Ekı soǧys ardagerı qalauymen Reseige qonys audarǧan.

 Ardagerler – qoǧamnyŋ san türlı salalary boiynşa eŋbek etıp, zeinetke jetken azamattar men analar. Olar turaly keŋırek aitpaqqa kerek. Olardyŋ ömır joly bıreuge belgılı, bıreuge beimälım. Bügınde Nūr-Sūltan qalasynda, elımızdıŋ astanasynda tūratyn sanauly maidanger ǧana ömır sürude. Olardy jyl saiyn ardaqtap, memleket tarapynan qūrmet körsetu dästürge ainalǧan. Olar – maidanda erlık jasap, oq arasynda jankeştılıkpen erlık jasai bılgen batyrlar. Bırı – soǧysta alǧan jaraqaty jazylmastan eŋbekke aralasyp, tyŋ köteruge zor üles qosyp, ter tökken abzal adamdar.

Jeŋıs – tarihi ūǧym, al Jeŋıs künı – este qalarlyq mereke. Ekınşı Dünie­jüzılık soǧysta qazaq halqynyŋ 125 myŋnan asa ökılı qaza tapty. Otandastarymyz­dyŋ mürdesın arulap, juyp, aqqa orap, jerlei almai qanşama adam, jaqyndary qaiǧydan zar şektı. Maidanger jastarymyz aman-esen oralsa, qazaq halqynyŋ sany äldeqaida artyq bolar ma edı?

Qazaq elınıŋ tarihynda eske tüsse, ättegen-ai deitın tūstar barşylyq. Sonau tarihi mälımetterdı qoparmaǧannyŋ özınde sūm soǧystyŋ salǧan jarasy jazylyp kettı deu artyq. Tıptı boiynda aluǧa bolmaityn, maidanda denesıne engen oqpen bırge ömır sürgen ardagerler elımızde kezdesedı. Olar – ömırge qūştar jandar. Olar – ruhy biık otansüigış, eljandy azamattar. Olar – keşegı erjürek sarbazdar, bügıngı aty aŋyz qariialar.

                                                                                                         ***

Elımızde merekeler, atauly künder barşylyq. Solardyŋ eŋ ardaqtysy – Ūly Jeŋıs künı. Aqmolalyq Raqymjan ­Qoşqarbaev Reihstagqa tu tıkken kün. Jeŋıs künıne jete almai qanşama adam köz jūmdy, baqytty kündı köre almai, talai erlık jasaǧan maidangerler oqqa ūşty. Zertteulerge qaraǧanda, qazaq jerınen tıptı jüzden asa qazaq qyzy maidanǧa attanǧan jäne erlermen qatar erlık tanytqan aqmolalyqtar da bar edı.

Maidanger-ardagerler qatarynda bügınde 99 jastyŋ qūrmettı qonaǧy bolyp otyrǧan qariia, ūrpaǧynyŋ atasy Rzaqūl Baikeşevtı atau laiyqty. Ol maidanda qaraköz qazaq qyz­daryna aiauşylyqpen qarap, bauyrmaldyq tanytqan.

Ūzaq jasau Allanyŋ syiy bolar, deitūrǧanmen, jeke adamnyŋ ruhy men ömırdı süiu, oǧan qosa boiyndaǧy eŋbek etu qasietı, jasaǧan qimyl-äreketterınıŋ dūrys bolǧandyǧy bolar. Sonymen qatar ardagerlerge degen densaulyq saqtau oryndarynyŋ oryndy qamqorlyǧy da bolmai qalǧan joq.

Tarihta aty qalu, altyn ärıppen jazylu köptıŋ maŋdaiyna būiyra beretın zor baqyt emes. Tūlǧa bolyp qoǧam damuyna bır kısıdei atsalyssa, ol adam eleulı.

Bız bügın közı tırı ardaqty ardagerlerge qūrmet körsete otyryp, olar turaly taǧy da oqyrmanǧa jariialap otyrmyz. Olar jeŋıstı jaqyndatty.

Solardyŋ bırı – ǧasyrmen saparlas bolǧan, talai qiyndyqty bastan keşken 102 jastaǧy soǧys ardagerı, astana tūrǧyny Abdurahman Safarov.

Nūr-Sūltan qalalyq Ardagerler keŋesınıŋ atynan baryp, aldaǧy Jeŋıs künımen qūttyqtap, jüzden asqan ardaqty qariiamen tıldeskende, qart maidanger sūm soǧystyŋ qaharly künderın eske ala otyryp, bölım komandirı retınde atqarǧan qyzmetın äŋgımeledı. Eŋ qyzyǧy, 21 km qaşyqtyqqa atatyn salmaǧy 43 kelılık pulemettı özı köterıp jürgenın aitty. Faşistermen betpe-bet kezdesıp, talaiyn joiǧanyn jäne maidandas qazaq qyzdaryn kezdestırgenın eske aldy. Beibıt ömırde 40 jyl ūstazdyq etken ardager qariia sūhbat barysynda «Jaŋa Qazaqstannyŋ» bolaşaǧyna senetındıgın bıldırdı. Ardager abyz atamyz sūhbatyn aq batasymen aiaqtady.

Sondai-aq Otan igılıgı üşın eŋbek etudıŋ ülgısın körsete jürıp, ūrpaq tärbielese, keibıreuı demobilizasiiadan keiıngı beibıt ömırge oralyp, zeinetkerlık demalysqa şyqqanǧa deiın qoǧam damuyna qyzmet ettı.

Elge oralǧan maidangerler eşkımge masyl bolǧan joq, olar bırı aǧaş jonyp, bırı stanokta temır qaşap eŋbek ettı. Mal baqty, şaruaşylyqpen ainalysty. Söite jürıp ūrpaq ösırdı. Endı bırazy mädeniet salasyn damytuǧa zor üles qossa, bıreuı jauapty qyzmetter atqardy. Tıptı soǧys zardaby basylmai jatyp-aq eŋbek dalasynda baryn saldy. Olar soǧystan keiın qalpyna keltıru jūmystarynda da belsendılık tanytty. Endeşe bügınde olardy ardaqtap, sıŋırgen eŋbekterın baǧalap, yqylas tanytu – olarǧa degen zor qūrmet.

Säuır aiynyŋ bırınşı jartysynda Nūr-Sūltan qalasyndaǧy Almaty, Baiqoŋyr, Saryarqa jäne Esıl audandarynyŋ ardagerlerı men audan äkımderı, ärtürlı saladaǧy basşylyq qyzmettegı mamandarmen kezdesuler, döŋgelek üstelder ötıp, qariia jasyndaǧy zeinetkerler jäne olardyŋ densaulyǧy, äleumettık-tūrmys­tyq jai-küiı qarastyryldy.

Qazaqstan Respublikasy ardagerlerınıŋ ūiymy bar, ol 1987 jyly 21 nauryzda qūrylǧan. Būl ūiym – Qazaqstan Respublikasyndaǧy soǧys, eŋbek jäne Qaruly küşter ardagerlerınıŋ qoǧamdyq bırlestıgı. 1991 jyly ūiymnyŋ ortalyq keŋesı qūryldy. Bügınde qoǧam qairatkerı ­B.Izmūhambetovtıŋ basşylyǧymen keŋes ardagerlerdıŋ jai-küiımen tyǧyz bailanysta.

Ardagerler ūiymynyŋ mındetı – ardagerlerdıŋ materialdyq, äleumettık-tūrmystyq jaǧdaiyn jaqsartuǧa jan-jaqty qamqorlyq jasap, qoldau körsetu. Ūly Otan soǧysynyŋ ardagerlerı turaly baspasöz betınde jariialap, türlı basqosular men otbasynda, dastarqan basynda äŋgımeleu ūrpaq boiynda patriottyq sezımın arttyruǧa yqpaly bolary sözsız. Endeşe ainalamyzdaǧy sausaqpen sanarlyq ardagerler turaly bılu, qiyn-qystau ömır jolynyŋ soqpaǧynan ötıp, elge oralǧan soŋ olar atqarǧan eŋbektıŋ san aluan türı ūrpaqqa önege eterlık erlıktıŋ bır parasy bolmaq.

Maidanda erlık jasap, esen- sau elge oralǧan batyrlardyŋ qaharmandyq erlık joldary paş etuge, maqtauǧa, marapattauǧa tūrarlyq. Jeŋıstı jaqyndatuǧa bar küş-jıgerın qaru etken jauyngerler: keşegı maidangerler – bügıngı ardagerler.

Jeŋıs – tarihi ūǧym, al Jeŋıs künı – este qalarlyq mereke. Ekınşı Düniejüzılık soǧysta qazaq halqynyŋ 125 myŋnan asa ökılı qaza tapty. Otandastarymyzdyŋ mürdesın arulap, juyp, aqqa orap, jerlei almai qanşama adam, jaqyndary qaiǧydan zar şektı. Maidanger jastarymyz aman-esen tırı oralsa, qazaq halqynyŋ sany äldeqaida artyq bolar ma edı?

Olar mügedektıkke, eŋbekke jaramsyz halde oralǧan maidangerler otbasy da qarap qalmady. Qareket ete bıldı. Eŋ bolmaǧanda ūrpaq sanasyna jeter erlık turaly äŋgımelep, hatqa tüsırdı. Sondyqtan eldık pen erlıktıŋ män-maǧynasyn, arajıgın ajyrata bılu – jastarǧa syn. Al bügıngı künı aiaq-qoly bütın, sanasynda saŋylauy bar jas-kärıge qazırgı taŋda közı tırı ardagerlerge qūrmet körsetu märtebelı ızgı ıs bolary anyq.

Aty aŋyzǧa ainalǧan ardagerlerdıŋ batyrlyǧyn paş etu mektep jasyndaǧy balalardan bastau aluy kerek. Sūrapyl soǧysta bas sauǧalap, qorqaqtyq tanytpaǧan erlık ielerınıŋ jüregındegı patriottyq, otanşyldyq ruhynyŋ biık, jıgerınıŋ myqty bolǧandyǧyn beibıt ömırde de aita jüruımız qajet. Mäselen, soǧystyŋ ekınşı jylynda şaqyrylǧan, mysaly, Mahambetov barlauşy jauapkerlıgın abyroimen atqarǧan. Jambyl oblysy Sarysu audany Kommunar auylynda düniege kelgen ardager qariia qazır 97 jasta.

Ol äsker qataryna 1943 jyldyŋ mamyr aiynda şaqyryldy. Mysaly, atamyz barlauda qyzmet ettı. Baltyq jaǧalauy maidanynda soǧysty.

1951 jyly Qazaqstanǧa oralǧannan keiın ol Kinotehnikumǧa oquǧa qabyldandy. Tehnikumdy bıtırgennen keiın,  25 jyl boiy kinojüiesınde jūmys ıstedı. Bırneşe äskeri nagradalarmen marapattalǧan.

Bügıngı künı aty-jönın atap aityp, tömendegı qazaqstandyq soǧys ardagerlerın maqtan tūtamyz. Olar: Balkarova Elena Nikitichna – 98 jasta; Kalinin Mihail Vasilevich – 98 jasta; Karimov Jünısbek – 96 jasta; Kulik Mihail Grigorevich – 96 jasta; Morunov Aleksandr Dmitrievich – 98 jasta (Mäskeuge qonys audardy); Mūstafin Utiun Mūqanūly – 96 jasta; Plujnikova Ekaterina Gerasimova – 98 jasta (Mäskeu­ge qonys audardy); Sadyqov Tūrysbek – 98 jasta; Seisebaev Jaqan – 97 jasta; Tiutiun İvan Fedorovich – 96 jasta; Hasenov Kair – 97 jasta.

Mıne, soǧystyŋ bıtkenıne 77 jyl tolsa, joǧaryda aty atalǧan soǧys ardagerlerınıŋ qai jasta maidanǧa attanyp, jau şebınde sūm soǧystyŋ qorqynyşty tünderı men küdıkke toly künderın basynan keşkenı mälım.

Elımızdıŋ är qalasynda, eldı mekenderınde ömır sürıp jatqan keşegı maidanger, bügıngı ardagerlerdıŋ de erlıkke toly önegelı ǧūmyr dastanynan habardar bolu artyq etpesı anyq.

Dese de, aitpasqa bolmaidy. Tau alystaǧan saiyn biıkteidı demekşı, Jeŋıstıŋ 75 jyldyǧyn 48 ardager qarsy alsa, 77 jyldyqta 18 qart maidanger ūrpaǧynyŋ törınde otyr. Ökınışke qarai, otyzy baqilyq boldy. Täuelsız Qazaqstanǧa qosqan marqūmdardyŋ ülesterın ataudy jön kördık.

Maidanger Baiken Aidarhan Baikeūlynyŋ da ömır joly oŋai boldy deuge kelmeidı.

1943 jyly äsker qataryna şaqyrylyp, 37 qosalqy atqyştar polkınıŋ atqyşy retınde qabyldanady. 1943, 1944, 1945 jyldary üş ret jaralanyp, jaraqatyna bailanysty 1945 jyldyŋ jeltoqsan aiynda Otanyna oraldy.

Işkı ıster bölımınde 26 jyl jūmys ıstep, Işkı ıster minis­trlıgınıŋ qūrmettı qyzmetkerı atandy. I jäne II därejelı Otan soǧysy ordenı, III därejelı Daŋq ordenı jäne köptegen mereitoilyq medaldar. Ardager qariia 1925 jyly 28 jeltoqsanda Kökşetau oblysy K.Marks atyndaǧy kolhozda ömırge kelgen.

Jeŋıstı Gruziiada qarsy aldy, tuǧan üiıne 1947 jyly ǧana oralǧan Sergienko Pavel Lukich elımızdıŋ mūnai öndıru käsıbınde jūmys ıstedı.

Soǧystan keiın tyŋdy kötergen eŋbegı elenıp, Sosialistık Eŋbek Erı atandy. Ol 1925 jyly 24 şıldede Krasnodar ölkesınde, Medvedovskaia stansiiasyna jaqyn jerde düniege kelgen. 17 jasar bala kezınde Pavel Lukich kışı aviasiialyq mamandar mektebınıŋ oquşylarymen tanysyp, köp ūzamai sonda student retınde oquǧa tüstı.

1942 jyly äskerge attandy. Jas sarbazdardyŋ basty mındetı Qara teŋızdı qorǧau boldy. Latviia, Litva, Estoniia, Şyǧys Prussiia, Polşany bosatu şaiqastaryna qatysty.

Jauyngerlık eŋbegı üşın I jäne II därejelı Otan soǧysy jäne Qyzyl Jūldyz ordenderımen, «Erlıgı üşın», «Keŋes Odaǧynyŋ Marşaly G.K. Jukov», «Germaniia­ny jeŋgenı üşın» medaldarmen marapattalǧan.

Tabiǧatynda äiel adamnyŋ jany näzık, degenmen maidanda erlermen iyq tırese jürıp, bırı okopta erlıkpen qaza tauyp, tuǧan jer topyraǧy būiyrmasa, tırı oralǧandarynyŋ arasynda äiel adamdar da bar. Solardyŋ bırı – otandasymyz Sivokon Valentina Semenovna. Äsker qatarynda bolyp, jauynger atandy.

1923 jyly 6 mausymda Ukrainada, Poltava oblysynyŋ Kazalşansk audanynda düniege kelgen. Qyzyl Äsker jauyngerı retınde Otan aldyndaǧy boryşyn adal atqardy. Stalingrad şaiqasyna 212 diviziia qūramynda leitenant retınde qatysqan.

Faşistık basqynşylardy jeŋgennen keiın tuǧan ölkesıne beibıt ömırge jäne otbasy men Otan igılıgı üşın eŋbek etuge oraldy.

Maidanda da, beibıt ömırde de eŋbegı elenıp, jauyngerlık eŋbegı üşın II därejelı Otan soǧysy ordenımen jäne köptegen mereitoilyq medaldarmen marapattaldy.

Marjan Bektūrsynqyzy,Astana qalasy

Ardagerler keŋesı media tobynyŋ müşesı