Kibergigiena

Byltyr küzde IýNİSEF ūiymy älemnıŋ 160 elındegı 1 millionnan astam bala arasynda kiberbulling, iaǧni internettegı qoqan-loqy jaily saualnama jürgızgen edı. Sonda respondentterdıŋ 70,6 paiyzy mūndai äreketpen kemınde bır ret betpe-bet kelgenın aitypty. Būl körsetkıştıŋ ışınde bızdıŋ qazaqstandyq jetkınşekter de bar. Juyrda Nūr-Sūltan qalasynda IT Princess atty kreativtı tehnologiialar akademiiasynyŋ ūiymdastyruymen ötken balalardyŋ onlain qauıpsızdıgıne qatysty konferensiia barysynda osy mäsele jan-jaqty talqylandy.

Instagram kömegımen elektrondy poştany būzdy

Jiynda söz alǧan Kiberşabuyldardy taldau men zertteu ortalyǧynyŋ sarapşysy Tatiana Novikova ǧalamtordaǧy qauıpsızdıktı saqtaudyŋ balalarǧa arnalǧan joldaryn tüsındırıp berdı:
– Ädette, bızdı el arasynda «aq hakerler» dep ataidy. Bız türlı mekemelerdıŋ sifr­lyq keŋıstıgındegı kıltipandardy tauyp berumen ainalysamyz, sonyŋ arqasynda älgı ūiym aldaǧy uaqytta jelıde özın-özı qorǧai alatyn bolady. Negızı, tek ūiym ǧana emes, ärbır adam da internette özınıŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz ete aluy tiıs. Mäselen, bärımız tamaqqa otyrar aldynda qol juamyz, tura sol sekıldı sifrlyq ortada da «qol juudy» ūmytpaǧanymyz abzal. Būl ereje, äsırese, balalarǧa qatys­ty. Bırınşıden, mobildı qosymşalardyŋ jäne smartfondaǧy operasiialyq jüienıŋ uaqytyly jaŋartylyp otyruyn qadaǧalau qajet. Är jaŋartylǧan saiyn qosymşanyŋ nemese operasiialyq jüienıŋ virustar men syrttan keletın özge de şabuyldarǧa tötep beru qabıletı jaqsarady. Ekınşıden, sol qosymşalardy ornatarda olardyŋ qandai närsege rūqsat sūraitynyna jete män bergen jön. Mysaly, «Şahmat» oiynyn telefonǧa jükter kezde ol qoŋyrau, geopozisiia nemese kamera funksiiasyna rūqsat sūrasa, būl – küdıktenuge sebep bar degen söz. Ökınışke qarai, köp balalar osyǧan män bermesten «kelesı» degen tüimelerdı basa salady. Taǧy bır eskeretın jait, äleumettık jelıdegı keibır mümkındıkter de onlain qauıpsızdıktıŋ būzyluyna jol aşyp beredı. Bırde menıŋ ärıptesım 70 jasöspırımnıŋ arasynda eksperiment jasady. Qazır Instagram jelısındegı Stories funksiiasy boiynşa akkaunt iesıne sūraq qoiuǧa bolady. Jaŋaǧy jıgıt «Senıŋ süiıktı tamaǧyŋ qandai?» degen sūraq qoiu arqyly barlyq iuzerdıŋ jauabyn bılıp şyqqan. Esterıŋızde bolsa, elektrondy poştany aşarda parolımızdı oida joqta ūmytyp qalsaq, qūpiia sūraqqa jauap beruge tura keledı. Sol sūraqtar tızımınde «Süiıktı tamaǧyŋ qandai?» degen saualdyŋ bary belgılı. Oǧan jauap berseŋ boldy, poştaŋ da op-oŋai aşylady. Ärıptesım osyndai jolmen 70 balanyŋ 4-euınıŋ akkauntyn būzyp kırgen. Būl 4 balanyŋ ornynda ärqaisyŋyzdyŋ balaŋyz boluy mümkın, – dedı ol.

Jelıdegı «laik» – bastan sipaumen teŋ

Jetkınşekterdıŋ qauıpsızdıgı turaly äŋgıme qozǧalǧanda, ata-ananyŋ da qatysyn tasada qaldyruǧa bolmas. Konferensiiaǧa Minskıden kelgen qonaq, IT Princess akademiiasy qūryltaişylarynyŋ bırı Valentina Chekan osy tūrǧyda mynadai oiymen bölıstı:
– Bız, iaǧni ata-analar, balalarymyzben maqtanǧandy jaqsy köremız. Oraiy tüsse, olardyŋ qaida qydyryp jürgenın, qandai mektepke baratynyn, nendei üiırmelerge qatysatynyn äleumettık jelıde jariialap otyruǧa tyrysamyz. Osylaişa qara niettı kısılerge kerek aqparatty özımız-aq daiyndap beremız. «Saqtanǧandy Qūdai da saqtaidy» degen sözdı esımızden şyǧarma­iyqşy, – dei kele, belarustık maman balalardyŋ eresekterden kütetın psihologiialyq qoldauy jönınde de baiandady:
– Balamyz kışkentai künınde qolyna telefon berıp aldarqatatynbyz. Özdıgınen oiyn oinai alsa, internettı paidalanudy üirense, soǧan quanyp, «Menıŋ balam bärınen aqyldy!» dep ony jer-kökke syiǧyzbai maqtaitynbyz. Balamyz ösken soŋ, onyŋ smartfon şūqylap, internette otyrǧanyna, kerısınşe, aşuymyz keletın boldy. Al bala mūny tüsınbeidı. «Qyzyq, säl ǧana uaqyt būryn äkem men anam menı telefon ūstaǧanym üşın maqtauşy edı, endı aiaqastynan ne boldy?» dep dal bolady. Sondyqtan olardy şektegende de sebebın tüsındırıŋız, balaŋyz sızdıŋ janaşyrlyqtan osyndai şara qoldanǧanyŋyzdy ūǧuy kerek. Mūnymen qosa, ūl-qyzyŋyzben jiı äŋgımelesıŋız, olardy qyzyqtyr­ǧan sūraqtardyŋ bärıne şynaiy ärı tüsınıstıkpen jauap beruge tyrysyŋyz. Ūiatty syltauratyp qaşqaqtaǧan saualdaryŋyzǧa ol internettegı adamdardan jauap tauyp alady. Böten kısılerdıŋ sızdıŋ balaŋyzǧa jol körsetkenın qalaityn ba edıŋız?! – dedı ol.
Spikerlerdıŋ bırı, praktik-psiholog Dinara Alidarova bolsa:
– Jasöspırımderdı internettegı bögde adamdardyŋ jetegıne ertetın küşterdıŋ bırı retınde «laik­ty» da atauǧa bolady. «Laik» belgısı – balalar üşın bastan sipaǧanmen, «sen jaqsysyŋ», «sen ädemısıŋ», «sen aqyldysyŋ» dep maqtaǧanmen teŋ. Oflain ömırde ata-ana tarapynan jetkılıktı nazar bolmaǧan jaǧdaida balaǧa avtomatty türde älgı «laik» basatyndar jaqyn körınuı mümkın. Al özderı jaqyn tūtatyn jandardyŋ sözıne bala erıksız senedı, – dep joǧarydaǧy pıkırdı tolyqtyrdy.

Qauıpsız internettı ūsynatyn qandai qyzmetter bar?

2017 jyly QR adam qūqyqtary jönındegı uäkılı Asqar Şäkırov elımızde «balalarǧa arnalǧan internet» funksiiasyn engızu mäselesın ūsynǧan bolatyn. Alaida būl ideiany ıske asyru qyruar qarajatty kerek etetındıkten, ony sol kezde eşqandai mobildı operator qoldai almaǧan-tūǧyn. Arada uaqyt ötken soŋ, 2018 jyldyŋ 1 aqpanynan bastap Altel jelısı «Qauıpsız internet» atty qyzmettı ıske qosty. Atalǧan kompaniianyŋ keŋesşısı Äkejan Bolatbekovtıŋ aituynşa, būl qyzmettıŋ şarty mynadai: operatordyŋ ai sa­iynǧy kez kelgen tarifın qosqan soŋ, 200 teŋgege «Qauıpsız internet» qyzmetın satyp alasyz. Onda balanyŋ qoldanuyna rūqsat etılgen saittar tızımı qūrastyrylǧan. Ol tızım «Ädebiet», «Mädeniet jäne öner», «Oiyn-sauyq», «Bılım jäne ǧylym», «Äleumettık jelı», «Sport jäne turizm», «Muzyka, kino jäne televiziia», «Tabiǧat, adam jäne qoǧam» degen bölımderden tūrady. Iаǧni brauzerdı aşqan balanyŋ tek osy saittarǧa ǧana kıruıne mümkındıgı bar. Būl şekteu äleumettık jelılerdıŋ mobildı qosymşalaryna jürmeidı. Degenmen qosymşalarǧa ornatylǧan funksiialar arqyly da ondaǧy qajetsız kontenttı būǧattauǧa bolady. Ärine, būl qadamnyŋ balany internettegı qauıpten tolyqtai saqtaitynyna eş kepıldık joq. Sondyqtan olarǧa sifrlyq qauıpsızdıktı üiretetın amaldar jan-jaqtan jasalsa deisıŋ.
Mysaly, sondai igı şaralardyŋ bırın byltyrdan bastap Resei qolǧa aldy. Naqtyraq aitsaq, körşımız «Bılım beru» jobasy aiasynda orta mektepterge kibergigiena boiynşa jaŋa pändı täjıribe retınde engızdı. Osyǧan ūqsas bastama biyl Ukrainada da köterılude. Dästürlı informatika pänınen aiyrmaşylyǧy sol, jaŋa pän oquşylarǧa kümändı saittardan, internet-alaiaq­tardan saqtanudyŋ joldary men jelıdegı jeke şekarany qor­ǧaudyŋ erejelerın üiretedı. «Sifr­ly Qazaqstan» memlekettık baǧdarlamasy şeŋberınde ıs­ke asyp jatqan jobalardyŋ qa­tarynan joǧarydaǧydai bastamany bız de körsek quanar edık. Qazırgıdei aqparattyq qoǧamda jetkınşekterımızdıŋ meilınşe sauatty azamat bolyp qalyptasuyna osyndai özgerısterdıŋ oŋ yqpal eterı sözsız.