Tolǧauy toqsan qyzyl tıldıŋ qūdıretı men qūpiiasyn qanşa zerdelesek te, bary men joǧyn, mümkındıgı men jasampazdyǧyn egjei-tegjeilı jetkızu mümkın emes. Sonyŋ bır körınısımen Elbasymyz N.Ä.Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasyndaǧy «Qazaqstannyŋ kielı jerlerınıŋ geografiiasy» jobasy aiasynda betpe-bet kezdestık. Äŋgıme bügınde jüzege asyp jatqan jetı jobanyŋ törtınşısı turaly bolmaq. Maqalanyŋ orysşa nūsqasynda joba «Sakralnaia geografiia Qazahstana» dep aidarlanǧan eken. Bızdıŋ baiqaumyzşa, eŋbek alǧaşqyda qazaqşa daiarlanyp, keiınde tūpnūsqadan orys tılıne audarylǧan tärızdı. Mūndaǧy «kielı» men «sakralnaia» sözderınıŋ män-maǧynasy bırdei deuge kelmeidı.
«Kielı» ūǧymymen qazaq mentalitetınde aurasy erekşe jandy nemese jansyz nysannyŋ äzırge aşylmaǧan tylsym syry bar ekenı, ony qūrmetteu qajettılıgı däiektelgen. Mäselen, aqqu qūsty kielı sanaǧandyqtan «Aqqudy atpas bolar» degen tūjyrym ärbır qazaqtyŋ sanasynda berık qalyptasqan. Aqquǧa myltyq kezengenderdıŋ qaiǧyly taǧdyryna qatysty aŋyz-äŋgımeler, şyǧarmalar jüzdep, myŋdap sanalady. Keide jekelegen tabiǧat eskertkışterın – Tamşybūlaq būlaǧyn (Qapal auyly), Otpan tau keşenın (Maŋǧystau), Mūztau tauyn (Altai), tıptı syrt kelbetımen aiyryqşa körınetın japandaǧy jalǧyz aǧaşty da kielı sanap, soŋǧysynyŋ būtaqtaryna qyzyldy-jasyldy şüberek bailap jatatynymyz bar. Qysqasy, «kielı» sözı äu basta adamdar ömırındegı mistikaǧa qoldanylyp, dıni astardan ada bolsa kerek. Tıldegı bırlık pen qarama-qaişylyq zaŋyn qazaq ekı auyz sözben – bırı – «öner aldy qyzyl tıl», ekınşısı – «basqa päle tılden» deumen tüiındei alǧan.
Al «sakralnaia» sözınıŋ tüp-törkını tıkelei dınge, dıni ūǧym-tüsınıkke baryp tıreledı. Latynnyŋ «sacralis», «sacer» sözınen şyqqan. Qazırde de europalyq tılderdıŋ bärınde derlık osy tübırsöz nūsqasynda saqtalyp otyr. Basty funksiiasy dınge bailanǧandyqtan ǧalymdar ony rasionaldy nemese moraldy (imani) jolmen igeru mümkın emes kategoriia dep qarastyrady. R.Otto esımdı nemıs ǧalymy osydan 100 jyl būryn (1917) rasionaldy jäne irrasionaldy tanymdardyŋ sintezınen paida boldy, iaǧni «sakraldy» degenımız – qūdaidyŋ qūdıretın bıldıretın belgı dep jazǧan eken. Qasiettı Qūranda da ömırdıŋ türlı kürdelı qūbylystary – mūhit sularynyŋ aralaspaityny, bır tamşy sūiyqtan adamnyŋ jaratylatyny – alǧa tartylyp, Qūdaidyŋ bar ekenın tüsındıru üşın osylai ettık degen ǧoi.
Basqa da ǧylymi tūjyrymdar bar. Bärı «sakraldynyŋ» özegınde, mazmūnynda, negızınde dıni baǧdar, ūstanym, qūndylyq basym ekenın moiyndaidy.
Qazaq tılındegı «kielı» sözınde dıni dünietanym mülde joq demeimız. Ol ışınara ǧana tanylady. Degenmen tūtastai alsaq, būl sözdıŋ maǧynasy, tüsındırmesı aqylmen qyr-syryna köz jetpeitın qūbylys degenge saiady. Äitpese aqqudyŋ (tülkınıŋ, kiıktıŋ…) kiesınde qandai dıni qainarbūlaq boluy mümkın? Eşqandai da! Ärı ketse totemizmnıŋ sarqynşaǧy şyǧar.
Demek «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasyndaǧy «Qazaqstannyŋ kielı jerlerınıŋ geografiiasy» söztırkesı orysşa nūsqasyndaǧy «sakralnaia geografiia Kazahstana» söztırkesıne mazmūn-maǧynalyq tūrǧydan da, audarmasy boiynşa da säikes kelmeidı. Bırınşıden, «kielı» terminın qoldanumen «sakralnaia» ūǧym-tüsınıgındegı dınnıŋ üstemdıgı, basymdyǧy, saltanaty ekınşı, mümkın üşınşı qatarǧa yǧystyrylǧan. Ekınşıden, är terminnıŋ arǧy jaǧynda tūtas älem bar. Termintanudaǧy jaŋsaqtyq intellektualdy ızdenıstı şatastyrady. Ǧylymi aqyl-oidyŋ dünietanymdyq, aksiologiialyq, odontologiialyq, t.b. mümkındıkterın şekteidı. Üşınşıden, «kielı» terminın qoldanudy alǧa şyǧarumen bız qūdaidyŋ qūdıretın ūǧynuǧa jaqyndai tüspeimız, fani men baqidıŋ, iaǧni ekı dünienıŋ ara jıgın, bailanysyn, qarym-qatynasyn sanamen, sezımmen, ǧylymmen, täjıribemen zerdeleuden görı jaryq düniedegı barǧa basymdyq beretın bolamyz. Törtınşıden, jer degenımız geografiia emes, geografiia degenımız jer emes. «Sakralnaia» sözı ekonomika, himiia, fizika, matematika, agronom, astronom tärızdı audaruǧa jatpaidy. Sol küiınde qaluy kerek. «Sakraldy» deumen «kielıge» qysym jasamaimyz, qaita tıldık qorymyzdy ūlǧaitamyz, är zatty öz atymen ataityn bolamyz.
«Sakraldy» sözı termin, kategoriia deŋgeiınde qabyldau sakraldy geografiianyŋ mänın, qūrylymyn, jüiesın dälme-däl anyqtauǧa, keleşekte odan ärı tereŋdete tüsuge mümkındık beredı.
«Sacralis», «sacer» sözderı ejelgı Rim zamanynan berı qoldanymǧa engenın, jüzdegen jyldar boiy ǧalymdar nazarynan tys qalmaǧanyn eskersek, bügıngı anyqtamalyqtar men ensiklopediialyq basylymdarda tiianaqtalǧan sakraldy, sakraldy geografiia anyqtamasyn syndarly tüsınıstıkpen qabyldasaq, älemdık ǧylym men praktikanyŋ şegıne enıp, eşkımnen ūtyla qoimaspyz. Mūnyŋ syrtynda būl anyqtamalar egızdıŋ syŋaryndai bır-bırıne meilınşe ūqsas bolǧandyqtan olarǧa arnaiy toqtaludy jön körmedık.
Sonymen sakraldynyŋ män-jaiyn tüsındık. Al oǧan kıretın nysandardy qandai mändı ūqsastyǧy men aiyrmaşylyǧyna qarap toptastyra alamyz? Bızdıŋ oiymyzşa, sakraldy geografiia tızımıne kıretın nysannyŋ tört mändı belgısı boluy şart. Onyŋ üşeuı dıni qūndylyqtar evoliusiiasy men dinamikasyna täueldı, bıreuı tarihi missiiasynan tuyndaidy. Bırınşı belgısı – dınnıŋ alǧaşqy formalarymen jäne mazmūnymen säikestıgı nemese bıregeilıgı. Mūndai nysandarǧa este joq erte zamannan jetken animizm, totemizm, mistisizm, şamanizm qūndylyqtary negız bolady. Mäselen, babalardyŋ aruaǧyna syiynu, aruaqty syilau, syn saǧatynda şaqyru bırınşı belgınıŋ syrtqa şyqqan klassikalyq körınısı. Onyŋ tamaşa aiǧaǧyna Qorqyt Ata esımımen bailanysty jerlerdı jatqyzuǧa bolady. Qazaqtar Qorqyttyŋ qūdıretın ajaldan kaşuymen, ajaldy jaqyndatpaǧan qobyzymen, qobyzdyŋ sarynymen bailanystyrǧan. Tıptı XIX-XX ǧasyrlar tūlǧasy Jambyl: «pırım menıŋ Süiınbai, söz söilemen syiynbai» degen emes pe! Qazaqstannyŋ är öŋırınen baqsylar molasyn kezdestıruge bolady. Şoqan babalar ruhyn şaqyruşylardy «ongon» ataǧan. Al älemdık dınder (islam, hristian, budda) jataruşyǧa serık qospaidy, ajaldy qūbyjyqqa ainaldyrmaǧan, ölımnen keiın de ömır baryn quattaidy. Tüiıp aitqanda, bırınşı belgı boiynşa toptastyrylǧan sakraldy nysandardy «kielı» degen ataumen aidarlaudy ūsynamyn.
Ekınşı belgı türkı-moŋǧol älemıne ǧana, onyŋ ışınde qazaqtarǧa da qatysy bar sakraldy nysandardy qamtidy. Äŋgıme täŋırılık senım-nanymmen suǧarylǧan mūralar turaly. Orhon jazulary täŋırı sözımen bastalyp, onyŋ memlekettık ideologiia biıgıne köterılgenın paş etedı. Ekınşı belgıge döp keletın sakraldy nysandardy öz aldyna bölek toptastyrudy ärı «täŋırlık» anyqtamasymen tızımdeudı ūsynamyn.
Üşınşı top älemdık dınderdıŋ eŋ üzdık ärı äigılı nysandarynan tūrady. Qazırgı Qazaqstanda meşıtter, şırkeuler, ǧibadathanalar barşylyq. Bıraq solardyŋ bärın sakraldy geografiiaǧa jatqyzu mümkın emes. Bırınde dınbūzar aram molda otyrsa, ekınşısı zaŋǧa nemese şariǧatqa jatpaityn ısımen közge tüstı. Ǧimarattary da ala-qūla. Köbınıŋ tarihy endı ǧana bastaluda. Uaqyt synynan älı öte qoiǧan joq. Qazaqstandaǧy eŋ alǧaşqy dıni nysanǧa Qazyǧūrt tauy jatatyny kümänsız. Qazyǧūrttyŋ basy Nūq paiǧambardyŋ kemesı qalǧan jer sanalady. Al Qazaq handyǧy qūrylǧan XV ǧasyrdan berıdegı nysandardyŋ maŋdaialdysy, ärine, Q.A.Iаssaui kesenesı. Jalpy, älemdık dınderdıŋ sakraldy mūrasyn anyqtaǧanda bılımpaz ǧalymdardyŋ qorytyndysyna süiengennen artyq jön-joralǧy joq. Sakraldy nysandardyŋ osynau tobyn «äulielı» dep ataudy ūsynamyn. Äulie sözı Allanyŋ dosy, dın jolynan auytqymaityn jan degendı bıldıredı.
«Kielı», «täŋırlık», «äulielı» sakraldy nysandardyŋ bärıne tän jäne bır qasiet olar özderıne qatysty qoǧamdyq sanada qalyptasqan ereje men tärtıptı, dästür men räsımdı bıle tūra būzǧandardy, tıptı ūrpaǧyn ertelı-keş jazalai alatyny. Bır ǧana mysal: Mäşhür Jüsıptıŋ kesenesın būzǧan «belsendılerdıŋ» taǧdyry keiınde öte aianyşty aiaqtaldy. Adamdar osynysynan qorqady, sol üşın syilaidy, ūrpaqtan ūrpaqqa amanattaidy. Tarihi-mädeni eskertkışterden aiyrmaşylyǧy da osy. Eŋ bastysy – sakraldy nysandardyŋ adam taǧdyry men densaulyǧyna äser etuşı tylsym syry eşqaşan tolyqtai aşylmaityny. Jaratuşy men dınnıŋ būl da bır qūdıretı şyǧar.
Sakraldy geografiia nysandarynyŋ törtınşı tobyn anyqtaityn belgı tarihtaǧy rölıne qatysty. Būl jerde basty körsetkışter – memlekettık täuelsızdık, adamnyŋ qūqyǧy men bostandyǧy, ūlttyq qauıpsızdık. Eger nysan tarihi üderıstıŋ tūǧyry – jerge, tılge, memleketke, tarihty tüzuşıler – halyqqa, tūlǧaǧa, bilıkke igı qyzmetımen, qoǧamdyq sanada saqtalyp qalǧan oqiǧamen, derekpen, basqa da aiǧaqpen däleldenıp jatsa, resmi märtebege ie bolǧany jön. Tarihty ūlyqtaudyŋ, saqtaudyŋ, tarihpen tärbieleudıŋ bır joly – osy. Keide tüsınbestık, asyǧystyq ta oryn alyp jatady. Mäselen T.G.Şevchenkonyŋ Maŋǧystau oblysyndaǧy keşenı, F.M.Dostoevskiidıŋ Semei qalasyndaǧy ädebi-memorialdy üiı Qazaqstannyŋ jalpyūlttyq qasiettı nysandary qataryna enıptı de, M.Äuezovtıŋ Almatydaǧy muzei-üiı öŋırlık qasiettı nysan märtebesın ielenıptı. Alaköl, Qorǧaljyn, Kölsai kölderı nesımen jalpyūlttyq sakraldyǧa kıretının tüsınbedım. Qysqasy, sakraldy nysandardyŋ memlekettık tızımın älı de pysyqtai tüsu qajet siiaqty. Tylsym syrly oryndar tym köp bolmauy kerek.
Äzırge törtınşı belgımen toptastyrylǧan sakraldy nysandardy «qasiettı» degen jinaqtama ataumen aidarlaudy ūsynamyn. Qasiettı sakraldy nysan tarihi-mädeni eskertkışter tärızdı ötken künderdıŋ kuäsı ǧana emes. Ol Ūly Daladaǧy tırşılık otyn öşırmegen, qozǧalys pen ızdenıske bäsekelık qabılet bergen, «Mäŋgılık Eldı» ideiadan praktikaǧa ainaldyrǧan üzdıksız jaŋǧyrudyŋ bügınge jetken ülgısı, eskertkışı. Ūlttyq kodymyzdyŋ ūiasy.
Bız aitqan metodologiialyq paiymdar aqiqattyŋ soŋǧy nüktesın qoimaidy. Är eldıŋ, är halyqtyŋ özındık joly, erekşelıkterı bar. Sakraldy geografiiany solar anyqtaidy. Būl – bır.
Ekınşıden, ǧasyrǧa juyq uaqyt boiy dındı apiyn deumen qūbyjyqqa ainaldyrǧan ortadaǧy Qazaqstanda sakraldy geografiiatanu ǧylymi qoldanysqa ainalmaǧany ras. Ol endı ǧana qalyptasuda. Qoǧamdyq-gumanitarlyq ǧylym ielerı osy baǧyttaǧy ızdenısterın syndarly üilestırıp, aqiqatqa jetkızetın teoriialyq-metodologiialyq qaǧidattardy däl tüze alsa, söz ben ıstıŋ arasyndaǧy alşaqtyq joiylary, el Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ alǧaşqy Joldauynda paş etılgen damudyŋ jaŋa kezeŋıne ötuge olja salarymyz sözsız.
