Kiık atuǧa mäŋgılık moratorii jariialaiyq

Kiık pen qazaq – egız ūǧym. Ejelden halqymyz­ben bırge jasap kele jatqan kielı januardy atqan adam baqytsyzdyqqa ūşyraidy degen senım bar. Bıraq sanany aqşa bilegen zamanda ekı aiaqty aiuandardyŋ jauyzdyǧynan tüz taǧysynyŋ tūqymy tūzdai qūryp ketuge jaqyn tūr. Sonyŋ naqty dälelı mynadai sūryqsyz statistikadan körınedı: 1990 jyly elımızde 1 mln kiık bolsa, 2019 jylǧy sany – 334 400. Nazar audaratyn jaittyŋ bırı – 1920-30 jyldary kiık atuǧa qataŋ tyiym salynyp, 1960 jyldarǧa qarai aqbökenderdıŋ sany 2 mln-nan asyp tüsken. Biyl aqpanda Qazaqstanda kiık atuǧa jariialanǧan moratorii 2023 jylǧa deiın ūzartylǧany mälım. Alaida ūlttyq qauıpsızdıgımızge töngen qaterdıŋ aldyn alamyz desek, kiıktıŋ müiızı men tūiaǧyn eksporttauǧa tolyq tyiym salamyz desek, KİIK ATUǦA MÄŊGILIK MORATORİI jariialauymyz kerek! Ülken qaterge der kezınde tosqauyl qoiyp, tüz taǧylaryn qorǧau, saqtau jäne köbeituge qareket jasamasaq, erteŋgı künı barmaq şainap qalatynymyz anyq. Endı osy mäselege taldau jasap körelık.

JAZA QATAISA DA, JAUYZDYQ JOIYLMAI TŪR!

Qazaqstanda brakonerlık qylmys azaimai tūr. Ekologiia, geologiia jäne tabiǧat resurstary ministr­lıgınıŋ mälımetı boiynşa, 2019 jyly kiıkterdı qyrǧan brakonerlerge qatysty 47 faktı anyqtalyp, jauyzdardyŋ qolynan 641 kiık pen 284 müiız tärkılengen. 47 brakonerdıŋ tek 43-ı ǧana qylmystyq jauapkerşılıkke tartylyp, elımızdıŋ tabiǧi bailyǧyna 3,3 mlrd teŋge (!) ziian kelıptı. Al 2020 jyldyŋ alǧaşqy üş aiynda ekı aiaqty aiuandar 400 tüz taǧysyn jairatyp, qazynaǧa 1 mlrd-tan asa teŋge ziian şektırgen. 2020 jyldyŋ 6 aiyndaǧy ūstalǧan brakonerlerdıŋ sany – 39 (ūstalmaǧandary qanşa ekenın älı bılmeimız). Olardan 513 (!) ölgen kiık pen 1571 müiız (!) tärkılengen.
Eŋ soraqysy sol, Qazaqstanda bır ǧana oblysta (Batys Qazaqstan) bır aidyŋ ışınde (15.04-15.05.2020, «Kiık» tabiǧat qorǧauşylar aksiiasy kezınde) brakonerlıkke qatysty 6 fakt tırkeldı. Aşköz brakonerlerden 24 kiık pen 697 müiızı tärkılendı! Jauyzdyqtyŋ rekordy osy!
Kiıkterdı qyryp-joiuǧa qatysty elımızdegı biylǧy qaiǧyly oqiǧalar tızbegı mynadai:
24-30 qaŋtar. Batys Qazaqstan oblysynyŋ tabiǧat qorǧau inspektorlary dalada ölıp jatqan 71 kiıktı tauyp aldy. Jauyzdar barlyǧynyŋ müiızderın kesıp alyp, jansyz denesın laqtyryp ketken.
6 aqpan. Batys Qazaqstan oblysy, Jaŋaqala audanynda brakonerler 45 kiıktı atyp öltırgen. İnspektorlar qylmys jasalǧan jerge bır aptadan keiın ǧana jetken.
11 säuır. Qyzylorda qalasy. Aqsai polisiia bölımşesıne kıreberıstegı blokbekettı ainalyp ötpek bolǧan ekı küdıktı avtokölık turaly habar jetedı. Soŋynan quǧan «Ohotzooprom» qyzmetkerlerınen qaşpaq bolǧan ekı kölıktıŋ bırı kanalǧa qūlaidy. Ekınşı kölıkke mıngender qūtylyp ketedı. Kanaldaǧy avtokölıktı tıntu kezınde 54 kiık, 224 müiız, MR-155 markaly aŋşy myltyǧy, 23 oq, pyşaq jäne binokl tabylǧan. Köp ūzamai tergeu-­ızdestıru şaralary nätijesınde küdıktılerdıŋ bırı – 34 jastaǧy qala tūrǧyny qolǧa tüstı.
18 mamyr. Batys Qazaq­stan oblysy. «Kiık» tabiǧat qorǧauşylar aksiiasy aiasynda zaŋsyz aŋ aulaǧan oblystyŋ 4 tūrǧyny ūstaldy. Küdıktılerden 434 kiık müiızı, reseilık nömırı bar «Niva Chevrolet», «Nissan» avtokölıkterı, motosikl, 5 bırlık oq atatyn qaru, 293 oq-därı, radiostansiia, GPS-navigator, 7 ūialy telefon, 2 planşet, pyşaq, ara tärkılengen.
25 tamyz. Qaraǧandy oblysy. Bırlesken jedel ızdestıru-tergeu şaralary nätijesınde Qaraǧandy jäne Qyzylorda oblystary aumaǧynda 212 kiıktı atyp öltırgen 6 adam ūstaldy. Barlyǧy – Qyzylorda oblysynyŋ tūrǧyndary.
Qaiǧyly oqiǧalar turaly aqparattar osylai jalǧasa beredı.
Ötken jyly zaŋǧa tüzetu engızılıp (tömende keŋınen toqtalamyz), zaŋsyz kiık atqandar 12 jylǧa sottalatyn boldy. Zaŋda bırneşe ret brakonerlıkpen ainalysqan, top qūryp nemese aldyn ala sybailasyp qylmys jasaǧan, qyzmettık lauazymyn paidalanyp memleketke asa ırı kölemde ziian keltırgender qataŋ jazalatyny jazylǧan. Bıraq zaŋ küşeitılgenmen, kiıkterdı qyrudan aiylyn jiiar brakonerlerdı körmei otyrmyz.

PREZİDENT TAPSYRDY, ÜKIMET ORYNDADY MA?

Memleket basşysy Qasym-­Jomart Toqaev Senat töraǧasy qyzmetın atqarǧan kezınen bastap brakonerlıkke qarsy aiausyz küres jürgızudı nazarda ūstap keledı. 2019 jyldyŋ 18 qaŋtarynda qazaqtyŋ batyr ūly Erlan Nūrǧalievtıŋ jaqyndary men tuystaryna köŋıl aityp, tvitterdegı paraqşasynda: «Erlan Nūrǧaliev elımızdıŋ qasiettı januaryn qorǧap qaza tapty. İmandy bolsyn! Būzaqylar men olardyŋ jaqtauşylary jazasyn aluy tiıs. Batyrymyzdyŋ erlıgı el esınde mäŋgılıkke qalady» dep jazdy. Byltyr dünie jüzın dür sılkındırgen «Erlan Nūrǧalievtıŋ ısı» jäne «Qanyş Nūrtazinovtıŋ ölımı» siiaqty oqiǧalardan keiın halyqqa Joldauynda Ükımetke brakonerlık qylmys üşın jazany qataitudy tapsyrdy. 27 qazandaǧy qaiǧyly jaǧdaidan soŋ qasköiler zaŋǧa säikes qataŋ jazalanuy tiıstıgın mälım ettı.
Endı zaŋnama qanşalyqty küşeitıldı degenge keleiık. Qylmystyq jäne qylmys­tyq-prosessualdyq kodekske qasaqana auyr jäne asa auyr qylmystardyŋ jekelegen türlerı boiynşa tüzetuler engızılgenı mälım. Mäselen, kiık atyp ūstalǧan brakonerdıŋ qaruy, avtokölıgı, mülkı kämpeskelenedı. Zaŋsyz aŋşylyq pen balyq aulau «terıs qylyq» degen sanattan orta därejedegı qylmysqa auystyryldy. Eskı zaŋ boiynşa, zaŋsyz aŋ aulaǧandar 40 täulıkke qamalatyn bolsa, būdan bylai bır märte brakonerlıkpen ainalysqandar da türmege qamalady. Jüielı türde brakonerlıkpen ainalysqandarǧa (6 jylǧa türmege qamalady), ūiymdasqan qylmystyq top qūramynda qylmys jasaǧandarǧa (10 jyl türmege qamalady) bölek-bölek jauapkerşılık qarastyrylǧan. Sondai-aq zaŋ jobasyn jasauşylar tabiǧat qorǧauşy inspektorlardy qūqyq qorǧau qyz­metkerlerınıŋ sanatyna qosty, iaǧni olarǧa zorlyq körsetkender zaŋ boiynşa 10-15 jylǧa deiın bas bos­tandyǧynan aiyrylady. Qylmystyq kodekstıŋ 339-şy baby tolyq jetıldırılıp, jaza küşeitıldı. Mysaly, aiyppūldar kölemı 7 575 000 teŋgeden 17 675 000 teŋgege deiın ūlǧaidy.
Memleket basşysy
Qasym-Jomart Toqaev sottardyŋ dūrys jäne ädıl şeşım şyǧaru qajettıgıne ünemı nazar audarady. «Taǧy da qaitalap aitamyn, zaŋdylyq pen ädılettılık sözsız qamtamasyz etıluge tiıs. Qylmystyq ıstegı qatelık adam taǧdyryn özgertetının esten şyǧarmau kerek» dep mälımdedı ­Prezident «Jaŋa jaǧdaidaǧy Qazaqstan: ıs-qimyl kezeŋı» atty halyqqa Joldauynda. Osy oraida Qylmystyq jäne qylmys­tyq-prosessualdyq kodekske enbei qalǧan, Qazaqstan qoǧamy bilıkten talap etıp otyrǧan mäselelerdı tılge tiek eteiık. Bız brakonerler men qūqyq qorǧauşylardyŋ, «Ohotzooprom» inspektorlarynyŋ auyz jalasyp, «müiızdı mafiianyŋ» batpanqūiryq biznesın qyzdyratynyn baspasözde jäne äleumettık jelılerde («Ekı aiaqty aiuanmen arpalys», «Astana aqşamy», №5, 17.01. 2019 j.; «Astana aqşamy», «Zaŋ küşeitılgenmen, jauyzdyq joiyla ma?», №137, 21.11.2019. j, https://www.facebook.com/tolen.tleubay/posts/3292601567422593) bırneşe ret jazdyq. Parlament deputattary da (senator
Ä.Qūrtaev, mäjılısşı
J.Ahmetbekov jäne t.b.) brakonerler men poliseilerdıŋ auyz jalasyp, qylmystyŋ örşuıne qoldau jasap otyr­ǧanyn aiyptady. Ökınıştısı sol, būl mäsele nazardan tys qalǧan. Būl jerdegı ülken qatelıktıŋ bırı – būryn qūqyq qorǧau organdarynda qyzmet etkenderdıŋ (brakonerlıkpen ainalysatyndardyŋ köbısı solar) zaŋ aiasynda basqa azamattarmen bırdei jauapqa tartylatyny.
Zaŋda eskerılmegen jaittyŋ bırı – «Ohotzooprom» inspektorlaryna berıletın jaza turaly eşqandai bap joq. Aitpaqşy, Ekologiia, geologiia jäne tabiǧat resurstary ministrlıgınıŋ Orman şaruaşylyǧy jäne januarlar älemı komitetınıŋ baspasöz hatşysy Säken Dıldähmet 2020 jyldyŋ 16 qaŋtarynda Qyzylorda oblysynda jedel ız kesuşıler kiık aulaǧan «Ohotzoopromnyŋ» üş inspektory ūstalǧanyn habarlady. Mūndai jaǧdailar az emes.
Sottardyŋ ädıl şeşım şyǧaruyna qatysty taǧy bır mysal keltıreiık.
Biyl 21 aqpanda qazaqtyŋ qaharman ūly ­Erlan Nūrǧalievtıŋ ölımıne qatys­ty qylmystyq ıske nükte qoiyldy. Qaraǧandy oblystyq qylmystyq ıster jönındegı mamandandyrylǧan audanaralyq soty Erlan Nūrǧalievtı öltırgenı üşın Berık Ahmetovtı (16.05.1984. j.t), Nūrlan Şükıldıkovtı (27.02.1984. j.t.) jäne Qairat Aqşanov­ty (28.10.1986. j.t.) ömır boiyna bas bostandyǧynan aiyru turaly ükım şyǧardy. Ükım boiynşa olardyŋ 5 jylǧa deiın aŋ aulaumen ainalysuǧa qūqyǧy joq. Osy qylmysqa qatysy bar degen küdıkke ılıngen qalǧan törteuı: B.Bazarov, ­B.Qaiyrbekov, J.Myrzabaev, A.Akimov asa ırı kölemde memleketke ziian keltırıp, zaŋsyz aŋ aulaǧany üşın 6 jylǧa sottaldy. Ärqaisyna 5 jylǧa deiın aŋ aulauǧa tyiym salyndy (ömır boiyna bas bostandyǧynan airylǧan adam qalai aŋ aulaidy, osy jaǧy tüsınıksız ärı külkılı).
Erlan marqūmnyŋ ınısı Nūrlan Nūrǧaliev mäselenıŋ mänısın bızdıŋ gazetke bylai tüsındırıp berdı: «Sotta ükım jariia etıldı. Üş adamdy ömır boiyna bas bostandyǧynan aiyrdy. Törteuın 6 jylǧa sottady. Olardy sot zalynan qoldaryna kısen salyp, alyp kettı. Bızdıŋ tarap soŋǧy törteuınıŋ Erlannyŋ ölımıne qatysy baryn däleldei almai qaldyq. Alǧaşqy üşeuıne qatysty sottyŋ şeşımıne rizamyz! Negızı, jeteuınıŋ de osy qylmysqa qatysy bar. Olar öltırmese de oqiǧany közımen kördı, polisiiaǧa habarlaǧan joq. Osy jaǧyna ǧana köŋılımız tolmaidy».BETPAQTAN KİE MEN KİIK AUDY

Alpysynşy jyldary saiyn dalamyzda jüitkıp jürgen kielı januarlardyŋ sany 2 mln-nan asypty degen derek bar. Ökınıştısı sol, 2000 jyldary būl san 29 900-ge deiın kemıdı. 2015 jyly elımızde naqty qanşa kiık qyrylǧanyn älı bılmeimız. 2016 jyly – 108300, 2018 jyly – 215 100, 2019 jyly 334 400-ge jettı. Bır quanarlyǧy, biyl Qorǧaljyn qoryǧy aumaǧyndaǧy kiıkter ekı, üşten egız tauypty! Alaida jazyqsyz januarlardy qyryp-joiǧan ekı aiaqty qasköilerdıŋ jauyzdyǧyna zaŋmen de tyiym sala almai otyrmyz. «Zaŋ – adam paidasyna jazylady, adam – zaŋ üşın tumaidy ǧoi» dep Alaş kösemı Älihan Bökeihan ait­qandai, elımızde kiık atuǧa tolyq tyiym salyp, müiızı men tūiaǧyn eksporttauǧa tosqauyl qoiamyz desek, mäŋgılık moratorii jariia­laiyq!
«Astana aqşamy» gazetı bırınşı bolyp kötergen osynau tüitkıldı mäselenı halyq qalaulysy Älımjan Qūrtaev bastaǧan bır top deputattar 2019 jyly 29 nauryzda Parlament mınberınen taǧy köterıp, Ükımet basşysy Asqar Maminge deputattyq saual etıp joldady. Premer-ministr būl saualǧa bylaişa jauap berıptı: «Qylmystyq kodekstıŋ 339-babynda paidalanuǧa tyiym salynǧan januarlardy, olardyŋ bölıkterın nemese derivattaryn zaŋsyz aluǧa, ielenuge, saqtauǧa, ötkızuge, äkeluge, äketuge, tasymaldauǧa nemese joiuǧa, zaŋsyz oljalauǧa jazalau közdelgen. Iаǧni, qylmystyq jauapkerşılık būrynnan bar, qosymşa moratoriiler men basqa da tyiym salu şaralaryn belgıleudıŋ qajetı joq». Bıraq osy saualdyŋ negızınde Ükımet kiık atuǧa 2023 jylǧa deiın tyiymdy ūzartqany belgılı.
Kiıktı qorǧau – tabiǧatty qorǧau. Olai bolsa, kiıktı qorǧaityn jeke zaŋ qabyldap nemese naqty jaŋa baptardy Parlamentte talqylanyp jatqan Ekologiialyq kodeske taiǧa taŋba basqandai etıp jazyp qoiumyz qajet. Prezidenttıŋ özı halyqqa Joldauynda: «Qorşaǧan ortany qorǧau jäne ekologiialyq damu – elımız üşın aldyŋǧy kezekte tūrǧan mäsele» dep qadap aitty emes pe?! Menıŋ tüsınıgımde, kiık pen kie, kiık pen qazaq – bır-bırınen müldem ajyramaityn ūǧymdar. Kiıktı öltırgender ürım-būtaǧymen Qūdaidyŋ qarǧysyna ūşyraidy. Sondai qarǧysqa qalmau üşın, jas ūrpaqty kielı januarlardy qorǧauǧa bauliyq. Kiıkterdı qorǧaityn halyqaralyq ūiym aşyp, şeteldık ärıptesterımızben tyǧyz qarym-qatynas ornatatyn kez keldı. Bız būǧan deiın kötergen mäselenıŋ bırı – «Qorǧaljyn-Teŋız» alabynda Ūlttyq park aşu da eşqaşan maŋyzyn joimaityny anyq. Būl oraida bır ūsynysym bar: Qazaqstanda kiıkterdı qorǧau künın belgılep, ony qazaqtyŋ batyr ūly Erlan Nūrǧalievtıŋ tuǧan künı – 30 qaŋtarda atap ötu kerek. Ekı aiaqty jauyzdardyŋ köbeigenın sezgendei, tüz taǧylary saiyn dalamyzdan auyp barady. Biyl jazda Biologiialyq sanaluandyqty qorǧau qauymdastyǧy soŋǧy 5 jylda kiıkterdıŋ Özbekstan aumaǧyna kıretın Üstırtte baiqalǧanyn habarlady. Betpaqtan kiık ketse, kie de ketedı! Osyny esımızden şyǧarmaiyq, halaiyq!