Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrı Erlan Nysanbaev mälımdegendei, 10 aqpannan bastap aqbökendı atuǧa uaqytşa tyiym salyndy. Tüz taǧysynyŋ populiasiiasyn retteu boiynşa jūmys kelesı jyly jürgızıledı eken. Bärekeldı! Dūrys şeşım deiık. Bıraq aqbökendı atu qanşalyqty dūrys boldy. Būl taqyryp bırazdan berı mazalap jürgen-dı. Sanadaǧy san oidy Kärım Jüzbaev esımdı aqsaqal döp basty.
– Kezınde Qyzylorda oblysyndaǧy Jaŋaqorǧan audanyna qarasty Tömenaryq, Süttıqūdyq sovhozynyŋ qoişylary Qyrataudy jailau etetın. Oǧan Şielı audanynyŋ bırneşe eldı mekenı qosylady. Är sovhozdan 30-50 myŋnan qoi taudyŋ jailauynda örleidı. Bız Qarataudyŋ terıskei betınde bolsaq, küngei jaǧynda Şymkent oblysy Sozaq audanynyŋ malşylary bolatyn. Qoi aralasyp ketıp, otardy qaita bölgen kezder oryn aldy. Bärı esımde…
Bıle bılsek, kiık suyqqa tözımdı bolu üşın qar astynan şyqqan uly şöptermen qorektenedı. Şöptıŋ basyn kertıp jeitını osy sebeptı. Kiık jep ketken şöptıŋ ortasy uaq mal men ırı qara, tamyryn jylqy jeidı. Bızdıŋ jaqqa kiıkter kelıp ottamaǧaly köp bolǧandyqtan, erte köktemde maldar jiı tyşqaqtap jüredı…
Sol kezderı otarmen bırge aqbökennıŋ kök qualap jürgenın talai ret körıp, syrttai süisınıp otyratynbyz. Kiıkter tabyn bolyp dalada ärı-berı josyp jüruşı edı. Qys qatty bolǧan jyldary bökender Syrǧa kelıp, odan ärı Qyzylqūmǧa ötetın. Jazda batystaǧy Mūǧaljar tauynan oŋtüstıktegı Moiynqūm alqabyna deiın emın-erkın jaiylyp jüretın. Qazır saiyn dalada kedergı köp. Temır joldar men uran qūbyrlary dala taǧysynyŋ ärı-berı ötuıne mümkındık bermeidı. Bolmasa, Aqtöbedegı aqbökender Moiynqūmǧa deiın kelıp, özınıŋ baiyrǧy örısın tabady ǧoi! – dep äŋgımenıŋ tūzdyǧyn keltırıp aldy.
Odan ärı: – Qazır aqbökendı atyp, qyryp jatyr. Estı adamnyŋ ısteitın tırlıgı me? Kiık – kielı aŋ. Onyŋ obal-sauaby bolady. Meilı ǧoi, lisenziia alyp, atuǧa jauaptanǧan kompaniia tolyq qūral-jabdyqpen jabdyqtalsa jaqsy ǧoi! Bökendı atqannan keiın arnaiy mūzdatqyşpen jabdyqtalǧan avtokölıkke tiep, olardyŋ etın, terısın öŋdeitın jerge ötkızgenı jaqsy. Ministrlık osyndai talaptardy qoidy ma? Menıŋşe, dalany qan qaqsatyp, qatygezdıkpen kiıkterdı atyp, sasytyp aluda. Öitkenı atuşylarda talapqa sai keletın qūrylǧy joq. E, onyŋ etın öŋdeitın arnaiy oryn joq. Bızdegıler aqbökennıŋ müiızın kädege jaratyp jatqan bolar, – dep oiyn aiaqtady ol.
30 jyldan asa şopan bolǧan Kärım aqsaqaldyŋ oiy jüirık eken. Aldy-artyn baǧamdap, sanadaǧy san saualǧa däl jauap berdı.
Būrynǧynyŋ qariialary: «Börı qaqpanǧa tüspesın, Aqsūŋqar torǧa tüspesın, Aqböken orǧa tüspesın» dep bata beredı eken. Sondaǧy börı de, sūŋqar da, böken de qazaqtyŋ naq özı! Özınıŋ bır balamasyna balaǧan börı men aqbökendı qyryp tastasaq ne bolady? Ärine, ekologiialyq apat bolady.
Qasqyr – dalanyŋ ekologiialyq tazartqyşy. Ärtürlı esep boiynşa 15 myŋǧa jetpeitındei ǧana qalypty. Endı aqbökenge auyz saldyq. Aqböken populiasiiasynyŋ tez köbeiıp ketuıne qasqyrdyŋ azaiyp ketuı öz äserın berude. Būǧan däleldı däiek keltıreiık.
AQŞ-tyŋ Kaliforniia ştatyndaǧy ūlttyq parkke būǧylar jıberıledı. Aua raiy jaily, şöbı şüigın arnaiy aimaqta bırneşe jylda būǧylar tez köbeiedı. 2010 jyly 32 myŋ basqa jetedı. Būǧy sanynyŋ kürt artuy tabiǧi tepe-teŋdık zaŋdylyǧyn būzady. Qalai, būǧan būǧynyŋ qandai qatysy bar deisız ǧoi?! Sebebı būl park baqa-şaian, qūrt-qūmyrsqa jäne san türlı qūstarymen erekşelenedı eken. Bıraq tüz januarynyŋ kürt köbeiuı saldarynan şöptıŋ keibır türlerı joiylyp, özennıŋ suy tartylady. Būl jändıkterge de äser etedı. Qūstar özderıne qajettı qorek türlerı azaiǧandyqtan, basqa jaqtarǧa kete bastaidy. Sodan Amerika ǧalymdarynyŋ arasynda ūlttyq parktegı būǧylardy atyp, sanyn azaitudy ūsynady. Būǧan kelıspeitın ekınşı tarap öz müddesın alǧa tartady. Ne kerek, ūzaqqa sozylǧan aitys-tartystan keiın parkke qasqyrlar jıberıledı. Tüz taǧysy parktegı aqsaq-toqsaq, kärılerın jep, az uaqytta būǧynyŋ sanyn azaitady. Sonyŋ nätijesınde özennıŋ deŋgeiı qalpyna kelıp, baqa-şaian men qūstar da keledı. Qūstar men jändıkterdıŋ keluımen şöpterdıŋ köp türı qaita şyǧa bastaidy. Mıne, örkeniettı qoǧam tabiǧi tepe-teŋdıktı osylai retteidı.
Bız şeteldık taŋsyq täjıribelerdı engızude jan salmaimyz. Bıraq eŋ qajettısın alsaq qoi, qaneki! Oilanu kerek! 80 myŋ kiıktı atamyz dep populiasiiasyn joiyp jıbersek, jauapkerşılıktı moinyna alatyn tūlǧa bar ma?
P.S: Qaibır jyldary qyzyl miiany tamyrymen qoparǧanda ekologtar toǧaidaǧy şöptıŋ türlerı joiylyp ketetın boldy dep şulady. Söitsek, miiaǧa ūialaityn aralar toǧaidan bezıp ketedı. Nätijesınde daladaǧy şöpter budandaspai, joiyla bastaidy. Tabiǧattaǧy tepe-teŋdık tırşılıktıŋ tūǧyry desek, onda adamdar Jer-anaǧa qasaqana yqpalyn azaituy kerek. Olai bolmasa, mūnyŋ arty ülken ekologiialyq problemaǧa äkeledı.
