Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Işkı ıster ministrlıgınde ötken alqa mäjılısınde elımızdegı adam saudasymen kürestıŋ özektılıgın, mūndai qylmystardy tergeu men kınälılerdı sot tärtıbımen jazalaudy qataitu qajettıgın, sondai-aq osy baǧytta alda atqarylatyn jūmystardyŋ maŋyzyn atap ötken edı.
Zaŋdy qataitqan jön
Qazır adam saudasynyŋ eŋ köp taralǧan türı äielderdı jezökşelıkke itermeleu, pritondar ūiymdastyru men jeŋgetailyq bolyp otyr. Tıptı eŋbek naryǧyndaǧy qūldyq ta jyldan-jylǧa köbeiıp barady. Äsırese ışımdıkke beiım, janyn qinap jūmys ıstegısı kelmeitın 20-50 jastyŋ arasyndaǧy er adamdar köbırek japa şegude. Ötken jyly tırkelgen jaŋa tuǧan näresteler men kämeletke tolmaǧan balalardy satu oqiǧalary da alaŋdatyp otyr.
Jyl qorytyndysyna bailanysty keŋeitılgen alqa mäjılısınde QR Işkı ıster ministrı, vedomstvoaralyq komissiia töraǧasy Erjan Sädenov jasyryn adam saudasyna qarsy küreste qūqyq qorǧau organdary qyzmetkerlerınıŋ 2023 jyly atqarǧan jūmysyn saralap, osy negızde jüielı de keşendı şarualardyŋ atqarylǧanyna toqtaldy.
Jasyratyny joq, elımızde adam saudasy bırazdan berı Ükımet pen qūzyrettı organdardyŋ bas auruyna ainalyp keledı. Tek 2023 jyly ǧana osy baǧytta 124 qylmystyq ıs qozǧalyp, 27 adam qūldyqtan bosatylǧan. Onyŋ 22-sı – jasy kämeletke tolmaǧan 12-17 jas aralyǧyndaǧy jasöspırım. Eŋ soraqysy, ardan bezgender 14-17 jas aralyǧyndaǧy 7 qyz balany jeŋıl jürıske mäjbürlegen.
«Qūqyq qorǧau organdary adam saudasyna qarsy küreste jūmyla qimyldap, qoldan keletın barlyq mümkındıktı jüzege asyryp jatyr» dedı vedomstvo basşysy. Sonyŋ bırı – Qazaqstan Respublikasy Parlamentınıŋ Mäjılısıne joldaǧan zaŋ jobasy. Būl qūjat taiau uaqytta qabyldansa, adamdardy tırı tauarǧa ainaldyryp, aiaǧyn alşaŋ basyp jürgenderge qylbūrau salyp, täubesıne keltıruge molynan mümkındık tuar edı dep oilaimyz.
Rasynda, qazır adamdardy köşeden, vokzaldan, aialdamadan alyp ketıp, ūryp-soǧyp, qūjatyn tartyp alyp, alys mekenderge aparyp mal baqtyryp qoiatyndar nemese älı on ekıde bır gülı aşylmaǧan jap-jas qyzdardy jezökşelıkke jegetınder zaŋnyŋ osaldyǧyn, olardyŋ öz qūqyǧyn jete bılmeitın sauatsyzdyǧyn paidalanyp jür.
Mäselen, Astana qalasynyŋ tūrǧyny Älima esımdı kelınşek özınıŋ otbasyndaǧy bolǧan keleŋsız jaǧdai turaly ıstıŋ anyq-qanyǧyna jete almai ekı jyldan berı qūqyq qorǧau mekemelerınıŋ tabaldyryǧyn tozdyryp jür. 2019 jyldyŋ qyrküiek aiynda 1979 jyly tuǧan Erqanat atty ınısı bazarda jükşı bolyp jūmys ıstep jüredı. Bır künı üiıne keşqūrym kelıp apyl-ǧūpyl «Bır jaqsy «kalym» şyǧyp tūr» dep qasyndaǧy Tarǧyn degen jıgıt ekeuı üş künge 200 myŋ teŋgege bır jūmysty atqaruǧa kelıskenın aityp, üiden şyǧyp ketedı. Sol ketkennen ol qaityp oralmaidy. Otbasy, jaqyn-juyǧynyŋ ızdemegen jerı qalmaidy. Iz-tüzsız joǧalyp ketken adamdy polisiia da taba almai därmensızdık tanytady. Onyŋ üstıne elde däl sol kezde jappai ındet bastalyp, «jyǧylǧanǧa – jūdyryq» bolady. Tek 2021 jyldyŋ mamyr aiynan bastap Älima ınısın dendep ızdei bastaidy. Jergılıktı būqaralyq aqparat qūraldaryna habarlandyru beredı. Aiaǧy jetken jerdegı şarua qojalyqtary men fermerlerdı tügel aralap şyǧady. Balşy-körıpkelderdı de jaǧalaidy. Degenmen eş nätije bolmaidy. Söitıp jürgende, 2021 jyldyŋ küzınde qoŋyrau soǧylady. Habarlasyp tūrǧan qalalyq kriminaldy polisiia bölımınen eken. Qaraǧandy oblysynyŋ Besoba degen auylynda özennen ötemız dep ekı adamnyŋ bırı suǧa batyp ketken de, ekınşısı jaǧaǧa şyqqanmen, eş qūjaty joq, auruhanada hal üstınde jatqanyn aitady. Erteŋınde atalǧan mekenjaidaǧy auruhanaǧa barsa, es-tüssız jatqan özınıŋ ınısı ekenın tanidy. Bır aidan keiın onyŋ betı berı qaraǧanmen, özınıŋ qaida, kımde qūldyqta bolǧanyn tap basyp aita almaidy. Tek aitatyny: «Bızdı Nariman esımdı bır adam köp aqşa beruge kelısıp, qoi qyrquǧa alyp baryp, qūjatyn tartyp alyp, jıbermei qoiǧan». Sodan būl ekeuı yŋǧaiyn tauyp qaşyp şyǧyp, özennen ötemız degende esın joǧaltqan. Teksere kele, olar sudan ötken Besoba auylynda ondai fermer de, şarua qojalyǧy da joq bolyp şyǧady. Auyldan bırde-bır adam būl kısılerdı körmegen bolyp şyǧady.
Abai oblysynda jüike auruymen esepte tūratyn 50 jastaǧy er adamdy ekı jıgıt aldap, Semeiden 200 şaqyrym jerdegı auylǧa alyp baryp, maldyŋ soŋyna salyp qoiǧan.
Oralda 30 jasar kelınşek 17-degı qyzdy aldap-arbap, qorqytyp, üş ai boiy tänın erkekterge saudalap, tüsken aqşany tek özınıŋ qaltasyna basyp otyrǧan.
Aita berse, mūndai mysaldar jetıp artylady. Tıptı arasynda jaŋa tuǧan säbidı saudaǧa salǧandary da bar.
Qataŋ baqylau bolsa…
Qazaqstan Respublikasy Işkı ıster ministrlıgı ūiymdasqan qylmyspen küres departamentı adam saudasymen küres basqarmasy bastyǧynyŋ orynbasary Şynar Köşerbaevanyŋ aituynşa, 2022 jyly adam saudasyna qatysty elımızde 57 qylmystyq ıs qozǧalsa, 2023 jyly ol 103-ke jetıptı. Būl – qatty oilanarlyq jaǧdai. Jyl ötken saiyn adam ūrlau ösıp bara jatyr. Zaŋger Mūratbek Esmūrza mūnyŋ astarynda eŋbek zaŋnamasynyŋ öreskel būzylatyny, adamdarǧa uaqytynda memleket tarapynan äleumettık kömek körsetılmeitını siiaqty tüiındı tüitkılder jatqanyn aitady. Būǧan qosa, qūqyq qorǧau organdary adam ūrlyǧy men adam saudasyna jetkılıktı därejede maŋyz berıp otyrǧan joq. «Jūmys ızdep ketken şyǧar, tabylar» degen syŋaida jan-jaqty ızdeuge, ony jıtı tergeuge jetkılıktı köŋıl audarmaidy.
«Täjıribe körsetıp otyrǧandai, Qazaqstanda adam saudasy, negızınen, auyl şaruaşylyǧy jūmystary men qūrylysqa, sosyn jas qyzdardy jezökşelıkke paidalanu maqsatynda alaiaqtyq jolmen jüzege asatyny belgılı boldy. Alaida jergılıktı jerlerde oǧan eşkım de nazar audarmaityn jaǧdaiǧa jettı. Mäselen, auyldyq jerde «bälenşe degen fermer qaladan bır-ekı «bich» alyp kelıp jūmys ıstetıp jatyr eken» degen sözderdı kez kelgen adam estıse de, oǧan män bermeitın boldyq. Al şyndyǧynda, būǧan jergılıktı jerdegı közı aşyq ärbır adam bei-jai qaramauy kerek edı. Dabyl qaǧyp: «Ol adamdar qaidan kelgen? Jeke basyn kuälandyratyn qūjaty bar ma? Jūmysqa öz erkımen keldı me, älde zorlyqpen äkeldı me?» degen jailardy köterse, adamdy qūldyqqa jegetınder sany azaiar edı» deidı zaŋger.
Moiyndau kerek, qazır auyldyq jerlerde köp adamnyŋ jeke basyn kuälandyratyn qūjaty joq. Kündelıktı qajetı bolmaǧan soŋ qaida qalǧanyn bılmeidı nemese joǧaltqan. Mıne, osyndai adamdar jūmys ızdep şyǧyp, köbıne adam saudasymen ainalysatyndardyŋ qūrbany bolyp jatady.
– Būǧan qarsy tūru üşın auyldyq jerlerde mūǧalımder men därıgerlerdı, äkımdıktıŋ qyzmetkerlerın osyndai eŋbek qūldyǧyna jegılgen adamdardy anyqtaityndai oqu kursyn ötkızu kerek. Eŋbek inspektorlaryna küdıktengen är adamdy baqylauǧa alatyn, qajet bolsa, tergep-tekseretın ökılet berıluı kerek, – deidı qoǧam belsendısı Nūrzada Esım.
Säbiler saudaǧa salynady
Tuǧan anasyn ızdep jürgen belgiialyq qazaq jıgıtınıŋ taǧdyryna alaŋdap, onyŋ zaŋdy ökılı bolyp jürgen belgılı jurnalist Qymbat Dosjannyŋ aituynşa, elımızde bala satu osy ǧasyrdyŋ basynda örıs alyp, älı jalǧasyp kele jatqan körınedı. Tıptı perzenthanalarda balasynan jaǧdaiy bolmai bas tartqan analarǧa keiın «säbiıŋ şetınep kettı» dep jaqyndatpaityn faktılerdıŋ bar ekenı aitylady. Sosyn sol şaqalaqty perzent süie almai jürgen kelınşekterge satatyny belgılı bolyp jatyr. Qylmysy äşkere bolyp, basy dauǧa qalyp jatqan medisina qyzmetkerlerı de anyqtalypty. Būl – öte auyr qylmys. Satqannyŋ da, satyp alǧannyŋ da ıs-äreketı däleldense, 18 jylǧa deiın temır torǧa qamaluy mümkın. Bıraq oǧan toqtap jatqan qasköiler baiqalmaidy.
Astana qalasynyŋ tūrǧyny Öteulı Kenjebektıŋ oiynşa, säbilerdı saudaǧa saluǧa o basta memlekettıŋ özı jol berıp qoiǧan. Keiın astyrtyn etek alyp ketken būl qylmystyŋ jolyn tüpkılıktı kesu endı mümkın emestei körınedı.
«Jat elge qaraköz büldırşınderımızdı «syrqatynan emdetemız» degen jeleumen qomaqty qarjyǧa saudalaǧany öz aldyna, denı sap-sau böbekterdıŋ kezınde qanşasy mūhit asyp ketkenın bır Qūdai bılsın. Degenmen bügınde olardyŋ keibırı tam-tūmdap aiqyndalyp jatyr. Säbiler älı de satylady. Osy keleŋsızdıkke qūzyrly organdar, qoǧamdy jūmyldyra otyryp, jol bermese qūba-qūp bolar edı» deidı qala tūrǧyny.
