KHDR-dyŋ soŋǧy bırneşe jyldan berı älemdegı quatty derjavalardyŋ eskertu jasaǧandaryna qaramastan, iadrolyq qaru jasau jolyndaǧy ızdenısterın bır sätke de toqtatpai, onyŋ arasynda AQŞ-qa azu tısın aqsityp tūruy kım-kımdı de oilandyrmai qoimaidy.
Al būdan bırer kün aldyn Japoniianyŋ premerı Sindzo Abe NATO-nyŋ bas hatşysy Iens Stoltenbergpen Tokiodaǧy kezdesuı barysynda KHDR-dyŋ Europa territoriiasyna emın-erkın jetetın kontinent aralyq ballistikalyq raketa jasap şyǧarǧanyn mälımdedı. «Būl – bükıl halyqaralyq qauymdastyq aldynda tūrǧan eleulı qater» dedı ol öz sözıne erekşe maǧyna men män bere otyryp.
Eger KHDR liderı Kim Chen Ynnyŋ būǧan deiın AQŞ-tyŋ Guam aralyndaǧy äskeri bazasyn ǧana emes, mūhittyŋ arǧy jaǧalauyndaǧy qūrlyqtyq Amerikaǧa da iadrolyq soqqy jasauǧa qauqary bar ekenın bırneşe ret aitqanyn eskersek, myna mälımdemege nazar audarmasqa bolmai qalady. Al Phenian men Vaşington arasyn 11 056 şaqyrym su aidyny bölıp jatsa, Phenian men, aitalyq, Londonnyŋ bır-bırlerınen qaşyqtyǧy 8 862 şaqyrymǧa teŋ. Demek, japon ükımetı basşysynyŋ qaupı beker emes.
Bıraq Soltüstık Koreiaǧa iadrolyq qarudyŋ ne keregı bar? Yŋyrşaǧy ainalyp tūrǧan elge sonşalyqty qymbatqa tüsetın qarudy jasap, damytu nege qajet? KHDR-dyŋ qarulanu baǧdarlamasy turaly söz etılgende, köp adamnyŋ osyndai oida bolatyny anyq. Būl şynynda solai ma?
Kim Chen Yn 2011 jyldyŋ soŋynda bilık basyna kelgennen bastap ekı negızgı maqsat – äskeri jaŋǧyru men eldıŋ ekonomikalyq jaǧynan güldenuı jolynda küresudı öz saiasatynyŋ basyŋqy baǧyty etıp aldy.
Negızınde KHDR-dyŋ iadrolyq ambisiiasy sonau 60-şy jyldardyŋ basynan bastalǧan edı. Ol eldıŋ AQŞ, Oŋtüstık Koreia jäne Japoniia tarapynan jasalǧan aşyqtan-aşyq jaulyq äreketterge, tıptı, negızgı tarihi ärıptesterı Resei men Qytaidyŋ qarsylyq bıldırgenıne qaramastan, eldıŋ saiasi jäne äskeri avtonomiiasyn qamtamasyz etudı maqsat etuge ūmtyluynan şyqty. Phenian özınıŋ būl tırlıgın eldıŋ strategiialyq müddesın tiımdı baǧalaumen tüsındıredı. Mūnyŋ arǧy jaǧynda Liviia men İraktyŋ bastan keşken teperışterınen önege alyp, ūlttyŋ saqtalyp qaluy üşın osyndai jappai qyryp-joiu qaruyna qol jetkızudı maqsat etedı. Mūndai uäj aitylǧanda, Mäskeu men Beijıŋ de läm-mim dei almai qalady.
Taǧy bır nazar audarar jait, keiıngı kezderı Soltüstık Koreia ekonomikasy bılıktı sarapşylardyŋ özın qatty qairan qaldyryp otyr. Älemdegı eŋ jabyq elderdıŋ bırı bolyp tabylatyn Soltüstık Koreia däuletı ondaǧan jyldar boiy halyqaralyq sanksiialardyŋ qyspaǧynda damyp keldı. Sondyqtan onyŋ byltyr ışkı jalpy önım ösuın soŋǧy 17 jyldan bergı rekordtyq deŋgeige 3,9 paiyzǧa jetkızuı älem qauymdastyǧy üşın müldem kütpegen jaǧdai boldy. Būl rette KHDR-ǧa tıptı basty geosaiasi qarsylastary – Oŋtüstık Koreia men AQŞ-ty da artta qaldyryp ketudıŋ oraiy keldı. Al el ekonomikasynyŋ ösuıne eŋ aldymen tau-ken önerkäsıpşılıgı men elektr energiiasy, sondai-aq şikızat eksporty serpın berdı.
«KHDR korei soǧysy kezınen berı halyqaralyq sanksiialar qyspaǧynda keledı, – deidı Koreialardy bırıktıru institutynyŋ sarapşysy Pak Ion Han. – Bıraq olar BŪŪ, AQŞ pen basqa da elder ümıt artqandai därejede yqpal ete alyp otyrǧan joq. Qytai oǧan ekonomikalyq kömek körsetudı jalǧastyruda. Ekı memlekettıŋ arasynda ornaǧan airyqşa qarym-qatynas mūnyŋ toqtatyla qoiatynyn bırden joqqa şyǧarady. Sondyqtan Phenianǧa tolyq blokada jasalǧan kezde ǧana şaradan belgılı bır nätije kütuge bolady. Äzırge būl el şekteulerdı ainalyp ötetın saŋylaulardy op-oŋai tauyp alyp keledı».
Saiasattanuşylar Soltüstık Koreianyŋ aitarlyqtai ekonomikalyq ösımın soŋǧy bes jyldyŋ kölemınde barlyq deŋgeidegı, sonyŋ ışınde ūsaq öndırısşıler – şarualarǧa, jeke käsıpkerler men saudagerlerge naryqtyq qatynastardy damytuǧa arnaiy jariia etılmei-aq rūqsat berılgenımen bailanystyrady. «Būl öndırıs, sauda jäne tūtynym salalaryna aitarlyqtai tabys äkeldı. Qazır ıs jüzınde ortalyqtandyrylǧan sektordyŋ ekonomikada alatyn ülesı üşten bırdıŋ kölemınde qaldy, mūnyŋ özı soǧys öndırısımen bailanysty. Qalǧan käsıporyndar men kompaniialar özderınıŋ memleket aldyndaǧy mındettemelerın oryndaumen ainalysady» deidı Resei Ekonomika instituty Ortalyq Aziia sektorynyŋ direktory Georgii Toloreia.
Qazır Soltüstık Koreianyŋ ekonomikasy meilınşe senımdı yrǧaqty kezeŋde tūr. «Soltüstık Koreiada qūrylys pen önerkäsıp belsendı damuda, ışkı sūranys öte joǧary. Sondai-aq, jeke investisiianyŋ qūiyluy da aitarlyqtai östı. KHDR-dy zertteuşılerdıŋ köpşılıgı eldegı jalpy ışkı önımnıŋ naqty ösımı 5 paiyzdan asyp tüsuge tiıs dep sanaidy» degen tūjyrym jasaidy Oŋtüstık Koreianyŋ Kionnam universitetınıŋ Qiyr Şyǧys problemalary institutynyŋ professory Lim Yl Chhul osyǧan orai.
Al Soltüstık Koreia kımge arqa süiep otyr degenge kelsek, AQŞ-tyŋ bırqatar saiasatkerlerı būl sūraq qoiylǧanda, Resei men Qytaiǧa qarai köz qiyǧyn tastap qoiady. Būl şynynda solai ma, joq pa, ony aldaǧy ömır körsetedı. Qalai degende de, Phenian alǧan betınen qaitar emes. Olai bolsa, AQŞ pen Soltüstık Koreia arasyndaǧy teketıres ūzaqqa sozylatyn türı bar.
P.S: Künı keşe Soltüstık Koreianyŋ Pungeridegı iadrolyq poligonynda küştı jarylys bolǧany jönınde habar tarady. Sol kezde tunnelde 100 adam bolǧan. Taǧy 100 adam olarǧa kömektesemız dep jürıp, ekınşı ret bolǧan jarylys üiındısınıŋ astynda qalǧan. Äzırge mūnyŋ neden bolǧan sebebı aitylǧan joq.
Serık PIRNAZAR
