KIMBIZ? QANDAIMYZ? Nemese gendık modifikasiialanǧan önım genımızge äser etıp jürmei me?

Kökönıs pen jemıs-jidektı köptep tūtynatyn kez de kelıp jettı. Sauda oryndarynda, äsırese, jemıs-jidek satylatyn bölımder qyzu alys-berıs alaŋyna ainalǧan.
Naryqtaǧy baǧany baiyptap qarasaŋyz, äzırge özgerıs joq. Özımızdıŋ oŋtüstık öŋırlerdıŋ, Özbekstannyŋ jylyjailarynda ösken önımderdıŋ baǧasy aspanda da, qalypty Qytai önımderı – jerde. Aqşasy azdar qytaidykın qanaǧat tūtqanymen de, qaltalylar qymbat bolsa da, ärine, özımızge jaqyn jer­de öskenderge jügıredı.
Bıraq, sonda da osynda oilan­dyrmai qoimaityn bır mäsele bar ekenı anyq. Aitalyq, mysalǧa, Amerikadan äkelıngen tauyqtyŋ etı bızde 440 teŋge tūrady da, özımızdıŋ qazaqstandyq önımder 480 teŋgege satylady. Qūrlyq asyp kelgenıne, ünemı semız bolyp mai basyp tūratynyna, ırılıgıne qaramastan, amerikalyq tauyqtar – qoljetımdı. Sol sekıldı, şekara asyrylyp, alystan at aryltyp jetkızılgen Qytaidyŋ kökönısterı de arzan da, myna ırgemızdegı Taşkenttıŋ önımderı qymbat.
Mūnyŋ mänısı nede?

Qiiar nege qauyndai, şie nege qyzanaqtai?..

Osydan bırneşe jyl būryn aqyn aǧamyz Mūhtar Şahanov Parla­ment Mäjılısınıŋ deputaty bolyp otyrǧan uaǧynda osyǧan ūqsas mäsele kötergen. «Qytaidyŋ alma­lary özımızdıkınen arzan jäne türı ünemı äp-ädemı bolyp jyltyrap tūrady. Oǧan qūrt ta tüspeidı. Ūzaq saqtalady. Dämı joq bolsa da, qazır bärımızdıŋ dastarhanymyzdan oryn alǧan. Al endı osynda bır gäp bar siiaqty. Sony zerttep, tekserıp jatqan adam bar ma? Osy Qytaidyŋ jemısterı densaulyqqa qalai äser etuı mümkın?» – dep, mäsele kötergen.
Taŋ qalarlyǧy sol, bızde şet elderden äkelınıp jatqan azyq- tülıktı, sonyŋ ışınde kökönıster men jemıs-jidekterdı tolyqqandy qadaǧalap, laboratoriiada zerttep otyrǧan ortalyqtar joq eken. Sauda oryndaryndaǧy zerthanalar tek nitrattardy, aǧzaǧa bırden äser etetın ziiandy zattar mölşerın anyqtaidy. Sol sebeptı, älgı qūrt tüspeitın, şırımei, ezılmei, ūzaq saqtalatyn transşekaralyq önımder özınıŋ ǧajap qasietterımen ertegıler elınen äkelıngendei jūmbaq bolyp qala beredı.
Desek te, kez kelgen ösımdık özınıŋ tarihtan belgılı qasietterın, dämın, pışının özgertkende onyŋ tabiǧi önım emestıgın paiymdai beruge bolady. Ol – gendık özgerıske ūşyraǧandyqtyŋ belgısı. Al gendık modifikasiia mäselesı bügınge deiın bızdıŋ elımızde jete män berılıp, nazarǧa alynbasa da, halyqaralyq taǧamtanu institut­tary ǧalymdarynyŋ qyzyl keŋırdek bolyp aitysyp, tartysyp jürgen mäselesıne ainaldy.

Ne jep jürmız?

Gendık modifikasiia – biotehnologiialyq jolmen uly zattarǧa, suyqqa, ystyqqa tözımdı ösımdık türın jasap şyǧaru.
1950 jyldarda atom energiiasymen qosanjarlasa damyǧan biotehnolo­giia ǧylymy bügınde osylai adam ba­lasyna ösımdıktıŋ Qūdai jaratpaǧan jaŋa türlerın tūtynuǧa mümkındık tudyrdy. Mūnyŋ bır paidasy – bügıngı künı talǧaju qyluǧa tiımdı as önımderın daiyndap şyǧaruǧa kömektesedı. Mäselen, qazır älemdegı jetı milliard halyqtyŋ bır milli­ardy aşyǧyp, halyqqa tamaq tauyp beru mäselesı tuyndap otyrǧanda biotehnologiianyŋ jetıstıgımen qiyndyqtan ötuge bolady. Ame­rika, Angliia elderı ǧalymdardyŋ kömegımen osyndai jaŋa önım türlerın öndırıp, Keniia, İndiia, Afrika elderıne aparudy qolǧa alǧan. Bıraq, būny memlekettık deŋgeide jürgızbegen. Jekelegen käsıpkerlerdıŋ qolymen jüzege asyrdy. Bır eskere ketetın jait, biotehnologiia arqyly öndırılgen azyq-tülık pen jemıs-jidekter öz elderınde satyluyna jol berılmeidı.
Biotehnologiia arqyly as öndırudı Qytai myqtap qolǧa alǧan. 9,2 mil­lion şarşy şaqyrym jerde ekı milliardtai halqymen nyǧyzdalyp otyrǧan Qytaidyŋ, ärine, keŋ alqapqa egıs salyp, jaǧasyn jailauǧa jıberıp jatuǧa mümkındıgı joq. Sol sebeptı de, himiialyq tyŋaitqyştar men pestisidterdı şekten tys pai­dalanyp, jyldam ösıp şyǧatyn, tez pısetın jäne ūzaq saqtalatyn ösımdıkter ösıru jolyn paidalandy.
Ǧylymnyŋ osy türınıŋ arqasynda bügın adam balasy azyq-tülık, jemıs-jidek pen kökönıster tūtyna otyryp, türlı jan-januarlar men jändıkterdıŋ genın sıŋırude. Mäselen, oŋailyqpen ezıle qoimaityn qyp- qyzyl tastai qyzanaq jep otyryp, aǧzasyna akulanyŋ azu tısınıŋ genı enıp jatqanyn baiqai bermeidı. Sol sekıldı, qūrt tūmsyǧyn batyra almaityn, qap-qatty, ädemı almamen bırge şaiannyŋ, al bır tüiırı bır kelıge deiın baratyn kartoppen bırge doŋyzdyŋ genın aǧzaǧa sıŋıredı.
Bır tüiırı qyzanaqtai şieler­ge taǧy da sol doŋyzdyŋ genı, al jügerıge jändıkter zalalyn tigızbeuı üşın jylannyŋ uynan alynǧan belsendı gen engızıletın körınedı.
Tüsınıktı tılmen aitqanda, mäselen, akulanyŋ azu tısınıŋ bır genın alyp, qyzanaq jasuşasynyŋ ışındegı DNK-nyŋ bır bölıgımen almastyryp jıberedı. Osylaişa qyzanaq DNK- sy özgerıp, müldem basqa ösımdık ösıp şyǧa keledı.

DNK-sy özgergen ösımdık densaulyqqa qauıpsız be?

Düniejüzılık sauda ūiymynyŋ talaby boiynşa, qūramdas el­der genetikalyq türlendırılgen taǧamdardy importtauǧa şekteu qoimauǧa tiıs. Alaida, aityp ötkenımızdei, AQŞ pen Angliia gendık modifikasiiadan ötken önımderdıŋ öz elderınde satyluyna şek qoiyp otyrady.
Bügınde dünienıŋ tört būryşynda sauda oryndaryn Qytai tauarlary jaulap alǧan. Alaida, Amerika osydan bırneşe jyl būryn Qytaiǧa qarsy nota jariialap, qytailyq azyq-tülık tauarlarynyŋ elge kırgızıluıne tyiym jasady. Däl osy­lai Euroodaq, jekelegen elderden– Malaiziia men Japoniia da Qytai taǧamdarynyŋ keibır türlerınıŋ äkelınuıne tosqauyl qoidy.
Osy jaǧdailardyŋ özı taǧamtanu salasynyŋ ǧalymdaryn bıraz sarsaŋǧa tüsırdı. Resei ǧalymdary, mäselen, alpauyt elder qamdanyp, qauıptıŋ aldyn alyp jatqandyqtan, gendık modifikasiialanǧan taǧam türlerı adam densaulyǧyna ziian degen bailamǧa keldı.
Qazaq taǧamtanu akademiiasynyŋ akademigı Töregeldı Şarmanov būl pıkırmen kelısken emes.
«Kezınde seleksiia degen şyǧyp, odan jūrt at-tonyn ala qaşqan edı. Tıptı, düniejüzı būǧan qarsylyq tanytqan. Bıraq, qazır seleksiiasyz kün köru mümkın bolmai qaldy. Sol sekıldı, qazır jyl­dan jylǧa köbeiıp kele jatqan gendık modifikasiialanǧan önımderge qauıptene qaraityndar bar. Tıptı, Resei ǧalymdary genı modifikasiialanǧan önımder adamnyŋ genın özgertıp, kürdelı aqaularǧa ūşyratady dep jür. Būl – älı tolyq tekserılıp, ǧylymi moiyndalmaǧan närse. Sondyqtan, bügın bırjaqty pıkır aita saluǧa bolmaidy. Menıŋ oiymşa, gendık modifikasiialanǧan taǧamdardyŋ adam aǧzasyna eşqandai da ziiany joq. Qaita būl tehnologiia taǧamnyŋ jaŋa qasietın jasap şyǧaruǧa mümkındık berıp otyr», – deidı ol.
Dese de, qauıp seiıler emes. «Kedeidıŋ bır toiǧany – şala baiyǧany» demekşı, mümkındıgı jetken kez kelgen adam bır ret jese de, baǧasyna qaramai, tabiǧi önım alyp tūtynǧandy qūp köredı. Olai bolatyny, bır ǧana Kanadadaǧy jaǧdai da älem ǧalymdaryn oi­landyryp tastaǧan. Kanadanyŋ mal şaruaşylyǧy mamandary qarapaiym siyrdan süttı ekı ese köp beretın siyr türın biotehno­logiia ädısımen ösırıp şyǧarǧan edı. Būl, ärine, qūpiia türde jüzege asyrylǧan. Osylaişa, sütı köp siyrdyŋ bergen önımı satylymǧa şyǧa bastady. Artynan ekolog, därıgerler süt qūramyn, onyŋ aǧzaǧa äserın tolyqtai tekseruden ötkızdı. Nätijesınde, ziiandy dep tabylyp, mūndai önımge tyiym salyndy.
Sol sekıldı, Resei ǧalymdary da bır eldı meken tūrǧyndaryna Qytaidyŋ transgendı önımderın ǧana berıp otyryp, ekı jyl boiy baqylau jürgızgen. Auyl tūrǧyndary taza organikalyq önımdermen tamaqtanǧan körşıles auyl tūrǧyndarymen salystyrǧanda, as allergiiasyna köp ūşyraǧyş bolyp ketkenı anyqtalǧanǧa ūqsaidy…
Gendık modifikasiialau töŋıregındegı pıkır qaişylyqtarynyŋ saǧyzşa sozyluyna türtkı bolyp otyrǧan da – osy jaǧdailar.
Al ösımdık qūramyndaǧy DNK- nyŋ adam genıne qanşalyq äser etetını älı künge basy aşylmaǧan mäsele.

Ūlttyq zaŋnamamyz ne deidı?

Bügınde elımızde jyl on ekı ai boiy satylatyn kökönıster men jemısterdıŋ 90 paiyzy – Qytai önımderı. Köptegen şet elderde taǧam qūramyna transgennıŋ qai türı jäne qanşa qosylǧany baqylanyp otyrady. Qazaqstanda şetelden äkelıngen tauarlarǧa äzırge transgenı tūrǧysynan tekseru jasalmaidy. Sebebı, gendık injeneriia elımızde soŋǧy jyldary ǧana qalyptasqan.
Ösımdıkter biologiia jäne biotehnologiia institutynyŋ kletkalyq biologiia zerthanasynyŋ meŋgeruşsı Näzira Bişembaevanyŋ aituynşa, bızde qazır GMA (genı modifikasiialanǧan aǧza) baǧdarlamasy engızılgen. Tıptı, ǧalymdar alǧaşqy joba boiynşa transgendı ösımdık ösırıp te körıptı. Ol bıraq öndırıske engızılgen joq. Öitkenı, gendık modifikasiiadan ötken önım äbden tekserılıp, ūryǧy alynyp, köbeitılıp bolǧanşa bıraz uaqyt ötedı.
Mälım bolǧany, qazırde ǧalymdarymyz kürış, maqta, soia, kar­top, t.b. önımder boiynşa ǧylymi jūmystaryn jalǧastyruda. Mūnymen 1993 jyly qūrylǧan Bio­tehnologiia ortalyǧy ainalysady.
Sonymen, Qazaqstan GMA baǧdarlamasy qabyldaǧan. Alaida, älemde bolyp jatqan gendık modifikasiialanǧan önımderdıŋ adam aǧzasyna äserı degen mäsele boiynşa qazaq ǧalymdary endı ǧana ün qosa bastaidy.
2010 jyly qabyldanǧan «Tamaq önımderınıŋ qauıpsızdıgı turaly» zaŋ boiynşa, bızde qazır transgendı önım naryqqa engızılmesın degen tyiym joq. Alaida, bügıngı künı Parlament «Gendık injeneriia qyzmetın memlekettık baqylau tu­raly» zaŋ jobasymen jūmys jasap keledı. Qazırgı bet alys boiynşa, deputattardyŋ maqsaty – gendık özgerıske ūşyraǧan önımderdıŋ otanymyzda kırgızıluıne, satyluyna şek qoiu. Mūndaǧy maqsat, ärine, halyqtyŋ densaulyǧyna tönuı mümkın qauıptıŋ aldyn alu.

SÖZ SOŊY

Bügınde jer betınde kün saiyn 20 myŋ adam aştyqtan qyrylyp ja­tyr deidı statistika. Jantürşıgerlık osy jaǧdaidy oilaǧanda, gendık injeneriia arqyly önım öndıru, ärine, qajet. Ol – uaqyt mäjbürlıgı.
Al endı qazaqqa gendık modifikasiiadan ötken önımdı tūtynudyŋ qajetı qanşalyq?
Keŋ-baitaq jerı bar, suy bar, künı de jyly, mal ösırıp, egın eguge qolaily territoriiada tūratyn 16 million halyq jasandy taǧamǧa zar bolyp otyr ma?
Qytai ǧalymy Lao-Szy: «ne jeseŋ, soǧan tartasyŋ» degen eken. Adamnyŋ qandai maldyŋ etın köbırek jese, mınezı soǧan ūqsap ketetının basqa ǧalymdar da däleldep baqqan. Al, rasynda, doŋyzdyŋ genı qosylyp, pışını özgergen, ülken-ülken şie men qauynmen bırdei qytai qiiarlaryn jeu bızdı jylqymınezımızden alystatyp jıbermei me?..
Jan-januardyŋ genı qosylyp öndırılgen önımdı tūtynu erteŋge ūrpaǧymyzdyŋ da genıne, mınezı men bolmysyna äser etıp jürmei me?
Qytai kökönısterı, ärine, arzan. Bıraq, baiqap qaraŋyz: bız ne jep, qandai bolyp bara jatyrmyz…

Näzira BAIYRBEK