«İt – jetı qazynanyŋ bırı». Bıraq ittıŋ tūqymy da, mınez-qūlqy da ärtürlı keledı. Mysaly, keibırı qabaǧan bolsa, endı bırı juas. Qaladaǧy itqūmar jandardyŋ bırı, 20 jyldyq täjıribesı bar kinolog Bibol Begalinmen bolǧan sūhbatta it psihologiiasy jaily äŋgıme örbıdı.
SİYR SATYP, İT ALǦAN
«Qatygez nemese meiırımdı it bolmaidy, olar tek tärtıptı iaki jabaiy bolady» deidı kinolog. Onyŋ tärbiesın körgen itter qyzmettık jauapty tapsyrmalardy da oryndap, sirktegı triukterdı de körsete alady eken.
– Men bala kezımnen ittı jaqsy köremın. Tört aiaqtylar turaly filmder de qatty ūnaidy. Būryn osy taqyryptaǧy telebaǧdarlamalardy köp qaradym. Teledidardan jarnamasyn közım şalyp qalsa, sony apta boiy kütetınmın. Bır tanysymnyŋ qūqyq qorǧau salasynda ısteitın aǧasynda qyzmettık ovcharkasy boldy. Öte aqyldy-tūǧyn. Ony syrtynan baqylap jüretınmın. Sodan menıŋ de it asyrauǧa, ony aitqanyŋdy oryndaityndai tärtıpke üiretuge degen qyzyǧuşylyǧym künnen-künge arta tüstı. 9-synypta oqyp jürgenımde üş ailyq küşık asyradym. Sol küşıkten aqyldy it tärbielep şyǧaramyn degen aldyma maqsat qoidym. Atbasar qalasynda tūratynbyz. Ol kezde it üiretuge arnalǧan arnaiy ädebiet te, internet te bolǧan joq. Onyŋ üstıne, teoriialyq bılımım de bolmady. Al it tärbieleude būlardyŋ rölı maŋyzdy. Eger üi januarynyŋ öz-özın qalai ūstaityny turaly psihologiiasynan habardar bolsaŋ, ony üiretu oŋaiǧa tüsedı. Sol uaqytta men üiretu kezınde ittıŋ aş boluy kerektıgın ǧana bıletınmın. Tamaqqa qol jetkızu üşın olar yntalana tüsedı eken. Men oǧan nannyŋ ortasyndaǧy jūmsaq jerın ǧana beretınmın. Eŋ qoljetımdı degen tättı taǧam osy edı sol kezde. Sondyqtan tärbielenuşım menıŋ komandamdy bar yntasymen oryndaityn, – deidı B.Begalin. – «Mūnda kel», «janymda tūr», «otyr, tūr» degen siiaqty qarapaiym komandalardy ekı etpeitın. Sodan tört aiaqty dosym bır metrlık biıktıktegı şarbaqtan sekıretın boldy. Oǧan adamnyŋ bas kiımın şeşudı de üiretıp qoidym. Osyny körgender taŋǧalatyn. Bır jaǧynan onyŋ būl qylyǧy adamnyŋ külkısın de keltıretın.
Mamannyŋ pıkırınşe, özıne ielık etetın otbasynda itter jetekşıge erekşe män beretın körınedı. Üi qojaiynynyŋ mınezı qandai bolsa, ittıkı de sondai bolyp qalyptasady degen tüsınık bar desedı. Eger it üi ielerınıŋ ışınen jetekşını köre almasa, onyŋ özıne erıksız köşbasşy boluǧa tura keledı-mys.
– Bastan ötken bır jaidy aitaiyn. 1992 jyl bolatyn. Sovhozda tūryp jatqanbyz. Aǧam ekeumız Almatyǧa «Aziia dauysy» festivalıne bardyq. Qaitar jolda bazarǧa soǧyp, otbasymyzǧa syilyq aldyq. Kelınşegım maǧan etık tapsyrǧan edı. Jolǧa şyǧardyŋ aldynda qolymyzdaǧy bır siyrdy satyp, aqşasyn özımmen alyp ketkenmın. Sodan bazarda kavkaz ovcharkasynyŋ küşıgın kördım de, oilanbastan satyp aldym. Söitıp, üige kelgenımızde, jarym menen özınıŋ tapsyrysyn sūrady. Men oǧan: «kölıkte, oryndyqtyŋ astynda» dedım. Ol maǧan taŋyrqai qarap: «mūnda küşık jatyr, etık joq qoi» dedı. Sodan maǧan qatty renjıgen zaiybym jarty jyl älgı küşıkke jolamady, al menımen bır ai boiy söilespedı. Ol it öte juas edı, eşkımge tiıspeitın. Qyzym bala künınde onyŋ üstıne mınıp alatyn. Üi january da otbasy müşelerıne tiısuge bolmaitynyn jaqsy bıletın. Onyŋ tūqymynan taraǧan itter qazır de üiımızde jür, – deidı itqūmar jan söz arasynda.
İTTIŊ NAŞAQORY BOLMAIDY
Bibol Begalinnıŋ aituynşa, biylǧy jyl iesın de mınezıne qarai sangvinik, holerik, flegmatik jäne melanholik dep böluge bolady eken. Bıraq keide bır ǧana it bırneşe mınez türıne ie bola alatynyn aitady ol.
– Keibır ittıŋ öz qūiryǧyn tıstep, ainala qozǧalyp jatqanyn baiqaǧan bolarsyz. Olardyŋ qar ūşqynyn ūstaityndary da bar. Būl uaqytta ol belgılı bır qyzmet atqaryp jürmın dep oilaidy. Ondai ittı şynjyrlap, bailap qoiuǧa bolmaidy. Onymen jūmys ısteu kerek. Bıraq qora küzetetın it mülde olai etpeidı. Ädette, qora küzetetınderdı qarnynyŋ toqtyǧy men üi qauıpsızdıgınen basqa eşteŋe qyzyqtyrmaidy. Olar aŋqau, beiqam bolyp keledı, – degen kinolog, – eger men alabai asyrasam, «ol mındettı türde üidı küzetedı» deu – jaŋsaq pıkır. İä, küzetu, jetekşını köru siiaqty qasiet olardyŋ qanynda bar. Bıraq asyl tūqymdy itterdı tärbielemese, olardyŋ tüisıgı topastanyp qaluy yqtimal. Sonymen qatar, qojaiynynyŋ baqylauynda bolmaǧan it özınıŋ energiiasyn basqa närselerge jūmsaidy. Mysaly, ötıp bara jatqan adamdarǧa jügıruı mümkın, – deidı.
İtter turaly eskı filmderdı qaraǧandy jaqsy köretın kinolog eger būl januarlar joǧary deŋgeide üiretılse, olardyŋ kinodaǧy rölı körermendı şyn sendıre bıletının aitady. Al keide bır tört aiaqty keiıpkerdıŋ rölın olardyŋ bırneşeuı somdaityn körınedı. Komandany dūrys tüsınbese, rejisserler bır-bırıne qatty ūqsaityn itterdı taŋdap alady eken.
– İttı belsendı türde tärtıpke üiretetın uaqyt – bar bolǧany jarty saǧat qana. Sodan soŋ ol osynşama uaqyt demaluy qajet. Adamdar itterdı künı boiy oinai alady dep oilaidy. Bıraq şyn mänınde olai emes. 20-30 minuttyq jattyǧudan keiın olar şarşap qalady da, aitqandy oryndauǧa asa qūlşynysy bolmaidy. Olardy beiımdeudıŋ bır täsılı – oiyn ädısterı arqyly üiretu. İt neǧūrlym köbırek komandany oryndai bılse, soǧūrlym jaqsy damyp, är närsege maşyqtana tüsedı. Mūndai itter köbıne oryndyqtan-oryndyqqa sekırıp, öner körsetu üşın sirkke arnalyp üiretıledı. Mende adamdardyŋ ötınışı boiynşa elektr jaryǧyn qosatyn, balamen qydyrǧanda besık arbany iteruge kömektesetın itter bar, – deidı Bibol Keŋesūly taǧy bır sözınde.
Tentektı tezge salǧandai, itekeş ittıŋ özın tärtıpke baǧyndyra bıletın syralǧy maman, eger üiretu qajet bolsa, tärbielenuşısınıŋ tūqymyn talǧamaityn tärızdı. Bıraz jyl būryn keden beketınde jūmys ıstegen ol ondaǧy itter ızdeu qyzmetınde 8-10 jylǧa deiın mültıksız eŋbek ete alatynyn tılge tiek ettı. Aituynşa, itke tek bır ǧana esırtkı türınıŋ iısın sezdırudı üiretu üşın jarty jyl uaqytyn sarp etu qajet. Al ondaǧy tört aiaqtylar esırtkınıŋ bes türın ajyratuǧa qauqarly bolsa kerek. Olarǧa jarylǧyş zattardy anyqtaudy üiretuge de däl osynşa uaqyt ketedı eken.
– İıs sezu jaǧynan itter erekşe qabıletke ie. Olardyŋ taǧam qospalaryndaǧy bögde dämdı de ajyratuǧa mümkındıkterı bar. Tıptı aqşanyŋ da özıne tän iısı bolady. Būl – olardyŋ tabiǧi qasietı. Aitpaqşy, qyzmet barysynda esırtkını tımıskılep üirengen it soǧan täueldı bolyp qalady degen – jai ǧana daqpyrt. İtterdıŋ naşaqory joq. Öitkenı olarda bır närsege ädettenu degen bolmaidy, – deidı söz soŋynda Bibol Begalin.
Nūrdäulet KÄKIŞEV
