Taiauda «Ūlttyq audarma biurosy» qoǧamdyq qory avtorlar ūjymy äzırlegen «Qazaq tılınıŋ kırme sözder sözdıgın» jaryqqa şyǧardy. Sözdıkte 9000-ǧa tarta kırme söz qamtylǧan. Kölemı – 596 bet. Sözdıktıŋ jalpy redaksiiasyn basqarǧan ärı avtorlarynyŋ bırı – belgılı tılşı-ǧalym Şerubai Qūrmanbaiūly.
Özge tılderdegı siiaqty qazaq tılınde de şet tılınen kırgen sözder öte köp. Olar ūlt tılıne är kezeŋde endı. Qazaq tılıne erterekte kırgen şet tılı sözderınıŋ qomaqty bölıgı – arab pen parsy sözderı. Tılımızge engenıne bırneşe ǧasyr ötkendıkten ärı olardyŋ köbı dybystyq tūrǧydan beiımdelıp alynǧandyqtan, öz sözderımızdei bolyp ketken.
Kırme sözderdıŋ taǧy bır asa qomaqty bölıgı HH ǧasyrdyŋ otyzynşy jyldarynan bastap, jüzdep, myŋdap leksikalyq qorymyzǧa qabyldandy. Olardyŋ arasynda äsırese, ǧylymi terminder öte mol. Būl kezeŋde qabyldanǧan sözderdıŋ basym bölıgı – Europa tılderınıkı. Aldyŋǧy arab, parsy, moŋǧol sözderınen aiyrmaşylyǧy būl toptaǧy kırme sözder bızge orys tılı arqyly kelgen. Mūndai sözderdıŋ sol orys tılındegı qalpyn saqtau üşın älıpbiımız solarǧa beiımdelıp, kırme dybystarmen tolyqtyrylǧany belgılı. Söitıp, Keŋestık kezeŋde tılge engen kırme sözderdı de halqymyzdyŋ 3-4 buyny qoldanyp, olardyŋ da köz-qūlaǧy äbden üirenıstı. Orys tılı arqyly engen sözder de jappai qoldanysqa köşıp, barlyq ädebietter men sözdıkterge kırdı. Osyndai qazaq tılıne är kezeŋde ärtürlı tılderden engen kırme sözderdı jiyp-terıp maǧynasyn tüsındıru, şyǧu tegın körsetu tek lingvistika ǧylymy üşın ǧana emes, tıldıŋ bükıl tūtynuşylary, jalpy köpşılık qauym üşın de öte qajet. Al kırme sözderdıŋ sözdıgın jasau – praktikalyq mänı jaǧynan zor ıs. Öitkenı qazaqtıldı qauymnyŋ osyndai sözderdıŋ män-maǧynasyn bılgısı kelgende qolyna alar qūraly älı jaryq körmegen edı. Sondyqtan kırme sözder sözdıgınıŋ jaryq köruı kıtap qorymyzdyŋ köpşılıkke qajettı taǧy bır qūndy eŋbekpen tolyǧuy ekenı anyq.
Tılımızdegı kırme sözderdı bır sözdıktıŋ ışıne jinaqtap beru – alǧaş ret qolǧa alynyp otyrǧanyn da aitu kerek. Sözdıktıŋ eŋ basty artyqşylyǧy retınde mynalardy atap ötkızgımız keledı:
Bırınşıden, tılımızge är kezeŋde engen sözderden bastap, soŋǧy kezderı enıp jatqan jaŋa sözderge deiın keŋ kölemde qamtyluy;
Ekınşıden, reestrdegı sözdıŋ qai tılden engenı körsetılıp, tüpnūsqa tıldegı orfogrammasynyŋ qosa berıluı;
Üşınşıden, bır sözdıŋ qoldanystaǧy bırneşe maǧynalarynyŋ jeke-jeke körsetıluı;
Törtınşıden, tüpnūsqa tıldegı maǧynasynan auytqyp, auyspaly maǧynadaǧy qoldanysynyŋ körsetıluı.
Būl eŋbek – arab, parsy, grek, latyn, aǧylşyn, fransuz, ispan, nemıs, italian, qytai, moŋǧol, türık, portugal, orys jäne basqa da tılderden engen sözderdı jinaqtap berıp otyrǧan tūŋǧyş sözdık. Köpşılıkke jol tartqan sözdık köpşılıktıŋ sūranysyna ie bolyp, tıl tūtynuşylarynyŋ bügıngı qajetın öteidı degen senımdemız.
Ainūr SEITBEKOVA,
A.Baitūrsynūly atyndaǧy
Tıl bılımı institutynyŋ
jetekşı ǧylymi
qyzmetkerı, filologiia
ǧylymdarynyŋ kandidaty
