Klara JŪMABAIQYZY: Äbış älemın kereksıngen elge rizamyn

Biyl Prezident Qasym-Jomart ­Toqaev Aqtaudaǧy saparynda oblys äkımıne Äbış Kekılbaiūly muzeiın sapaly jäne uaqtyly bıtırudı tapsyryp, özınıŋ Tvitterındegı paraqşasynda «Mereitoidy bız tūtas el bolyp, joǧary deŋgeide atap ötemız» dep jazǧan bolatyn. Qazannyŋ 10-12 aralyǧynda Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy, memleket jäne qoǧam qairatkerı Äbış Kekılbaiūlynyŋ 80 jyldyǧyna orai Maŋǧystauda Äbış Kekılbaiūly atyndaǧy mädeni ortalyqta tarihi-ölketanu muzeiı men jazuşyǧa arnalǧan eskertkış aşylady. Bız aituly oqiǧanyŋ aldynda qazaq köşın jaŋa astanaǧa bastauşylardyŋ bırı bolyp kelgen, osynda jiyrma jylǧa juyq qairatkerlık, jazuşylyq ǧūmyryn ötkızgen, bas qaladaǧy panteonda mäŋgılık tynys tap­qan ūly jazuşynyŋ zaiyby Klara JŪMABAIQYZYMEN sūhbattasqan edık.

– Juyrda Almatyda jazuşyǧa qūrmet körsetıldı, äserıŋız qandai?
– Almatyda 1963-1973 jyldary tūrǧan üiımızge eskertkış-taqta qoidy, köşege atyn berdı, konferensiiasy joǧary deŋgeide öttı. Mūndai eskertkış-taqta eŋ äuelı elordadaǧy Nūrsaia-1 keşenıne qoiylǧanyn özderıŋız bılesızder. Äbdıjämıl aǧamyz söz söiledı, būryn olar öte jaqsy aralasty ǧoi. Äbıştıŋ qataryndaǧy köp jıgıtter ülkendermen jaqsy aralasty, ülkender olardy bauyryna tartty. Ǧabeŋ, Säbeŋ, Äbu Särsenbaevtarmen bırge sūhbat qūratyn. Osy Äbeŋ ülken ūlymyzdyŋ kındık atasy edı, üi arasy jaqyn, anamyz öte bauyrmal kısı, Äbeŋdı kelgen saiyn maŋdaiynan süietın, keşe Äbeŋ sony esıne tüsırıp, közıne jas aldy.
– Basqa jūrtta, mysaly, orystarda belgılı adamdardyŋ jesırlerı estelık kıtap jazyp jatady, ondai josparyŋyz joq pa?
– Men därıgermın, anamyz sözge öte şeber edı. Äbış ekıbastan solardyŋ qonaqtaryn kütıp jürgende maǧan söz de timeitın. Äbış ketkelı, amal joq, söileuge tura kelıp jür. Onyŋ üstıne Äbıştıŋ qatary az qaldy, soǧys kezınde tuǧandar aştyq, jalaŋaştyq, qiyndyqty köp kördı ǧoi. Jūmeken, Asqar, Qalihan, Saiyn, Tölen, Qajyǧali bar, jiı bas qosatyn, äŋgımelerı tausylmaityn. Bärı eske tüsedı, bıraq kıtap jazatyn oiym joq.
– Äbış aǧaimen 51 jyl ǧūmyr keşıpsızder, este qalǧan qyzyq oqiǧany aityp berıŋızşı.
– Mektepte bırge oqydyq, menı audan ortalyǧynda fes­tivalde än salyp tūrǧan kezımde alǧaş körgen. Ol komsomol hatşysy boldy, menı qarauyna aldy. Üzılıs­te de eldıŋ bärı auzyna qaraityn, sol kezdıŋ özınde aqyn edı. Aryq kelgen, şaşy dudyraǧan qara bala, oǧan män bergen joq edım, taǧdyr tabystyrdy ǧoi. Ol Almatyda, men Aqtöbede, ol kezde jūmysqa joldamamen barady. Soǧan bailanys­ty säuır aiynda nekege tırkelıp qoiǧanbyz, oqu bıtırgesın menı Balqaşqa jıberdı, men Äbıştı küttım, eşkım habarlaspaidy, poştaǧa baryp telefon şaldym, «oqudy bıtırdım, kerek bolsam alyp ket, kerek bolmasam ne auylǧa, ne Balqaşqa ketem» dedım, söitsem, oqudy jaŋa bıtırgen, şeşesın köşırıp alǧan, aqşadan qysylyp jürgen kezı eken. Özınıŋ professory Qabdolovqa baryp: «Aqtöbege bır bilet, qaitarǧa ekı bilet alyp berıŋız» deptı, ol kısı kömektesıp, bızdı tün ortasynda 17 jıgıt qarsy aldy. Bärı boidaq. Arasynda Asqar Süleimenovtıŋ qaryndasy men özınıŋ qaryndasy, Qairat Jūmaǧalievtıŋ şeşesı bar, mikroavtobusta kele jatsaq, älgı jıgıtter joqtau öleŋ aitady. «Mūnysy nesı» dep taŋǧaldym, söitsem, boidaqtar Äbıştı özderınen bölınıp kettı dep qaljyŋdap kele jatqandary eken. Mamam auyldan kelgen kısı, jastarmen erkındeu kırıp kele jatyr­myz, bır kezde: «Toqta! Adyraŋdap qaida bara jatyrsyŋ?» dep mamam aiqai saldy. Zärem ūşty. Toqtap qaldym. Sodan, «qaida keldım» dep al kep jyla. Keiın mamamyzben mınezımız üilesıp, üirenısıp kettık.
– Eneŋız qazaq ädebie­tınıŋ klassigın ömırge äkelıp qana qoimai, qazaqtyŋ talai darabozdaryna şai berıp, bauyryna tartqan meiırban ana bolǧan deidı. Mınezı qandai edı?
– Auyzdy kısı edı, köp söilemeitın, söilese senı ne aspanǧa şyǧaryp, ne jerge tyǧatyn. Keldım, ertesıne «qazan-aiaq senıkı, ne ısteseŋ de özıŋ bıl» dedı. Qonaq köp keletın, kısı kelse, mamam quanady. Obaly ne kerek, tört balany da özı baǧyp-qaqty, men bır kün de jūmystan qalǧan emespın. Qaitys bolarynda qolymnan üş ret sipap, «Klara, rizamyn» dedı. Ol Abaidyŋ şeşesı Zere sekıldı edı, Äbıştıŋ joldastary kelse bärı «mama» dep qūşaǧyna kırıp, maŋdaiynan süigızetın. Bırde mamamdy elden kelgen abysyny ekeuın bırdei kiındırıp, Qyz Jıbektıŋ 1000-ynşy qoiylymyna apardym, oiuly beşpentı, basynda kimeşegı bar, ol kezde ondai kiınetınder sirek, Äbıştıŋ anasy dep bärı kelıp amandasty. Sonda mamamnyŋ quanǧany ǧoi: «Jalǧyzymnan körgen rahatym!» dedı. Sol syily aqsaqaldardyŋ ärqaisysynyŋ törınde otyrdy, riza bolyp kettı. Erı äskerge ketkende Äbış üş jasar bala eken, ömırden öterınde «Äbışımdı renjıtpeŋder» dep tapsyryp kettı.
– Anasynyŋ tıleuıne jazuşy erte közge tüsıptı, student kezınen-aq aty auyzǧa ılıgıptı.
– Äbış üidıŋ şaruasyna joq edı, barlyq şarua mende. Bala da, ülken kısı de. Ol jazuyn jazady, qonaqqa barady, joldastarymen kezdesedı. Eşuaqytta bıreumen talasyp, aitysyp-tartysqan adam emes. Basynan köp qiyndyq öttı, körealmauşylyq ta boldy. Ol oqudy bıtırmei jatyp közge tüstı. 2-kursta jastar ūiymynyŋ bastyǧy boldy. Sol kezde studentter Äuezov­tı körgısı keledı. Äbış sony ūiymdastyryp, bır saǧat baiandama jasaidy, bıraz akademik, jazuşy kelgen jiynda Äuezov: «Myna baladan adam şyǧady eken» deptı. Sol alǧaşqy estıgen maqtauy. Oqudy bıtırgen boida «Qazaq ädebietıne», «Leninşıl jasqa» kırdı. Jazuşylar Odaǧyna qabyldandy, «Altyn şuaq» şyqty, «Soǧys pen beibıtşılıktıŋ» ekı tomyn audardy. Sol kezde aiaqtan şaluşylar boldy, bıraq ol eşqaşan eşkımge eşteŋe aitqan emes. Tek eŋbektenumen boldy. Şyǧarmalary jazylyp jatqanda orysşaǧa audarylyp jatty, orysşadan şetel tılderıne audaryldy.
– Jazuşynyŋ soŋynda aiaqtalmai qalǧan myŋ bettık roman qalǧany ras pa?
– Osy turaly jaqynda gazetten oqydym, bıraq Äbış eşteŋe qaldyrmady. 2005 jyly insult aldy, densaulyǧy naşarlady, este saqtauy men közınıŋ köruı de būrynǧydai emes. Būl myŋ bettık roman jazylǧan joq, basyn bastady, bıraq ony da qaldyrǧan joq.
– Sonda qolyŋyzda jariialanbaǧan eşteŋe qalmady ma?
– Joq. Äbıştıŋ bır mınezı – eşuaqytta bırdeŋe jazyp, bıtıreiın dep jatyrmyn dep aldyn ala aitpaityn, bıtırıp, teruge bergende bır aitatyn. Äbılhaiyr han turaly romandy jazǧanda Özbekstan, Şymkent, Qyzyl­orda, Aqtöbe, Oralǧa bardy, hannyŋ beiıtı Torǧai men Aqtöbenıŋ ortasynda jatyr, äuelı eskertkışın qoidyryp, sosyn baryp jazuǧa kırıstı.
– Balalaryŋyzdyŋ ışınde şyǧarmaşylyqqa jaqyny qaisysy?
– Äbış anasyna tartqan, anasy söilegende tögılıp tūratyn. Äbışke tartqany ülken bala edı, aqyldy, äkesınıŋ barlyq şaruasyn jasaityn, erte kettı. Abylym aqyldy. Kışı balanyŋ balasy atasy turaly şyǧarma jazyp, Sankt-Peterborda 1-oryn aldy, biyl akterlık oquǧa tüstı.
– El üşın Äbış aǧamyz älem klassikterımen qatar tūra alatyn, bır söilemımen qara sözdıŋ qūdıretın tanytar jazuşy, söilep ketse tarih qoinaularynan syr aqtarar şeşen, memlekettıŋ adal jürıp, aq söilegen jauapty qyz­metkerı, al üide qandai edı?
– Keide şarşap, bıreuge yzalanyp keledı, ondaida ündemei jailap şaiyn beru kerek. Äiel ottyŋ basyndaǧy berekenı keltırıp otyrsa, er-azamattyŋ orny da joǧary bolady. Kiımın özım satyp äkelem, şaq bolsa qalady, şaq bolmasa auystyryp äkelem, özı kiınbeidı, köilegınıŋ tüimesın salyp, galstugyn bailap, bäteŋkesınıŋ bauyn bailap jıberem. Ydys juyp jatsam «Äi, Klara, qaidasyŋ?» dep kütıp tūrady. Bala siiaqty, aqköŋıl adam üidıŋ domofonynyŋ kodyn bılmeitın. Bırde jinalystan şyǧyp, üige kelıp kıre almai tūr deidı. Artynan Quanyş Sūltanov kelıp: «Äbeke, neǧyp tūrsyz?» dese, «öi, älgı bızdıŋ Klara kod dei me, bırdeŋenı şyǧaryp, üige kıre almai tūrmyn» deptı. Sonda sol kodty men oilap tapqandai köredı. Densaulyǧyna alaŋdaimyn, qanty bar, dietaǧa otyrady. Soǧan «endı üilensem därıgerge üilenbeimın» deitın. Därıgerler şaqyrsa, barǧysy kelmeitın. Demalysty bılmedı ǧoi, jūmystan şyǧyp, kıtaphanaǧa baratyn, saǧat 10-darda kelıp, şaiyn ışıp, taŋǧy 3-4 ke deiın oqityn. Artyq dünie jinamaǧan adam. Almatyǧa barsaq, bır jäşık kıtap alatyn. Oqyp baryp jinap qoiatyn.
– Dünie jimaǧan dep otyrsyz, kölık te aidamady ma?
– İnstruktor bolyp jürgende azǧantai uaqyt «Volga» aidaǧany bar, ol kezde Furmanov-Pasterde tūrdyq, bır jolmen jürıp üige keledı. Bırde Fariza kölıkke otyrypty, kelgesın oibai saldy, «endı maşina aidama, rulge otyrma» dep. Äbış oilanyp ketedı, köşede kele jatqanda auany syzyp kele jatady. Söitıp jürıp, ekı tramvaidyŋ ortasyna tüsıp qalǧany bar.
– Abyl atasynyŋ kıtaptaryna bas-köz bolyp otyr eken…
– İä, arhivı bar. Kıtap­hanada Äbıştıŋ kabinetı aşylǧanda üiden bır kıtap bermedık. «Atamnyŋ oqyǧany, jazǧan-syzǧany bar, bermeimın, şaşylyp ketedı» dep, qazır atasynan qalǧan qoljazbalardyŋ iesı – Abyl.
– Prezidenttıŋ özı sızben kezdesıptı, soǧan toqtalsaŋyz…
– Tamyzda Prezident Q.Toqaev Aqtauǧa ıssaparmen kelıp, döŋgelek üstel ūiymdastyrdy. «Muzei men eskertkıştı uaqytynda bıtıru kerek, biylǧy jyl Äbış jyly, tek Aqtauda emes, Qazaqstanda atalyp ötıledı, özım baqylaimyn» dedı, sol sözıne riza boldym.
– Aǧamyzǧa qatysty «ättegen-ai» deitın ökınışıŋız bar ma?
– Ökınış joq. Äbışter Täuelsızdık jyldarynda köp eŋbek sıŋırdı, kündız-tünı jūmystan bas almady. Tıldıŋ jaiyna qatty alaŋdaǧanyn bılem, «keşe qaŋǧyryp kelgende törden oryn berıp, esıkte özımız otyryp, jarty nandy bölıp jegende endı eŋırep sızderden tıl sūraimyz ba?» dep aşynyp söilegenı bar mınberden, söitıp qazaq tılınıŋ qoldanys aiasy 30 paiyzdan 70 paiyzǧa köterılgen edı. Äbış qūrmet kördı, ataqtar aldy, eŋbegı elendı, qanşama jaqsy sözder estıdı. Tek densaulyǧy bolmady, onyŋ üstıne azamat bolǧan balasynyŋ qaiǧysy ışıne tüsıp kettı.
– Ol kısı balajan ba edı?
– Äbıştıŋ mınezı jūmsaq, balalarǧa ūrsyp körgen emes, maǧan da bır auyz qatty söz aityp körgen emes. Äbış balalarynyŋ eşqaisysyn süirelegen emes, tıptı qai synypta oqitynyn da bılmeitın. Balalarynyŋ bärın jaqsy kördı, kışı qyzy Säulettı erekşe köretın. Abyldy öte jaqsy kördı.
– Dostarynan şe?
– Almatyda Jūmekendı jaqsy köretın. Saiyndy, Qairat Jūmaǧalievtı… Astanaǧa kelgende Myrzatai, Ömırbek Bäigeldı, Ravil Şyrdabaev, Tölen, Qajyǧali, Oralbaimen jaqyn aralasty. Balasy qaitys bolǧanda Kenjeǧali Saǧadiev Äbıştıŋ qasynan tabylyp, köŋılın aulaityn.
– Bırde bır jiynda jazuşynyŋ Maŋǧystau­dyŋ taulary, üstırtı, şaǧyly, äulielerı turaly äŋgımesın tyŋdaudyŋ sätı tüsken, būl künde Maŋǧystau da, Äbış aǧamyz da qazaq elınıŋ jau­haryna ainalyp otyr.
– Äbıştıŋ Maŋǧystauǧa degen yqylasy bölek edı. 3-4 synypta geologtarǧa audarmaşy bolyp, ekı jyl erıp jürgen. Maŋǧystaudyŋ är tasyn körgen saiyn tūra qalyp qaraityn. Bertınde qanşama jazuşylar men el azamattaryn Şopan ata, Şaqpaq ata, Beket ata, Qaraman ata, özınıŋ atasy Sisem atanyŋ basyna aparyp, äulielerdıŋ bärın körsetken, toqtaǧan jerge kiız üi tıktırıp, qonaqasy berıp, taŋ-tamaşa qaldyrǧan. Tamşyly deitın jerde ekı saǧat söilep, jerdıŋ tarihyn aitqan, sol kezde Zeinolla Qabdolov qasyndaǧy Sūltanovqa: «Apyrmai, Quanyş, men myna balany oqyttym deu­ge ūialyp tūrmyn» degen eken.
– Äŋgımeŋızge rahmet, Klara apai!

Jadyra ŞAMŪRATOVA