Kök tütınnen qaşan köz aşamyz?

Astanany damytu mäselelerı jönındegı keŋeste Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev elordany gazdandyru jūmysy sylbyr jürgızılıp jatqanyn atap aitty. Mäselen, ötken tört jyldan astam uaqytta nebärı 8 myŋdai otbasy ǧana gazǧa qosylǧan. Mūnyŋ sebebı nede, gaz tartu qymbat pa, älde basqa da sebepter bar ma? Al şyn mänınde gazdandyru būl eŋ negızı mäselenıŋ bırı – qalanyŋ ekologiialyq jaǧdaiyn jaqsartu men halyqtyŋ tūrmysyn jeŋıldetu emes pe edı?..

Astananyŋ ırgesıne gaz kelgende, «qys mezgılınde qalany torlaǧan kök tütınnen qūtylatyn boldyq, bas qala tūrǧyndarynyŋ barlyǧy gazǧa qosylsa, qala ekologiiasy jaqsarady» dep bärımız quanǧan edık. Sodan berı 2-3 jyl uaqyt öttı. Bıraq bız kök tütın men kömırdıŋ jürek ainytatyn qoşqyl iısınen älı qūtylǧanymyz joq.

2019 jyldyŋ qazan aiynda «Saryarqa» gaz qūbyrynyŋ elordaǧa deiıngı alǧaşqy kezeŋı aiaqtalǧan bolatyn. Sol kezde Qazaqstannyŋ astanasy 2023 jylǧa deiın tolyǧymen gazǧa köşedı dep josparlanǧan. Mıne, mejelı 2023 jylǧa da kelıp jettık. Elordany gazdandyru jūmysy bügın-erteŋ bıtetın türı joq. Kögıldır otyn jetkızu jūmysy älı jalǧasyp jatqanmen, kedergı köp pe, baǧasy qymbat pa, joq älde basqa sebepter tūsau bolyp tūr ma, kım bılsın, äiteuır gazdandyru jūmysynyŋ aiaq alysy öte sylbyr. Kögıldır otyn ırgesıne kelse de, qala tūrǧyndary kök tütınge közı aşyp, küie-küie bolyp älı kömır jaǧyp otyr.

31 qaŋtarda Astana qalasyn damytu mäselelerı jönındegı keŋeste Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev ta būl mäselege arnaiy toqtalyp, qalany gazdandyru jūmysynyŋ sylbyrlyǧyn synǧa aldy.

«2019 jyly «Saryarqa» magistraldy gaz qūbyrynyŋ bırınşı kezeŋı aiaqtaldy. Äkımdıktıŋ mındetı – 300 myŋnan astam adam tūratyn tūrǧyn üi alaptaryna gaz jetkızu. Qazırgı taŋda nebärı 8 myŋǧa juyq abonent gazǧa qosylǧan. Gazben qamtu qarqynynyŋ baiau boluy saldarynan ekologiia bülınedı. Aiazdy künderı peşpen jylytylatyn üilerdıŋ tütını qalany basyp qalady. Elordany gazben qamtu ısın aiaqtau jönınde būǧan deiın bırneşe ret tapsyrma berdım. Bıraq onyŋ oryndalu merzımı ünemı keiınge şegerıledı» dedı Qasym-Jomart Toqaev.

Astanadaǧy bankter kögıldır otynǧa qosylu üşın 1,5 jylǧa deiın 750 myŋ teŋge kölemınde paiyzsyz nesie de qarastyrdy. Bıraq sonda da köp otbasy ırgesınde tūrǧan gaz qūbyryn öz üiıne engıze alǧan joq

Demek, Prezidenttıŋ aituynşa da, bas qalany gazdandyru jūmysy tym sylbyr jürıp jatyr. Bas qalany basqaryp, basynda otyrǧandar 2023 jylǧa deiın qalany tügel gazdandyryp bolmaq tügılı, «2021 jyldyŋ soŋyna deiın 15 myŋ üige gaz tartylady» degen öz josparyn da oryndai alǧan joq. 4 jyldan astam uaqytta nebärı 8 myŋ otbasy ǧana gazǧa qosylsa, jalpy jospardy qalai oryndaidy? Onyŋ üstıne, gaz qūbyrlary tūrǧyn alaptarǧa jetkızılgenmen, köp otbasy kögıldır otynnyŋ igılıgın älı köre almai otyr. Sebebı üilerdı gazǧa qosu aqysy öte qymbat. Elordada ǧana emes, respublika boiynşa gazǧa qosyludyŋ ortaşa baǧasy 700-800 myŋ teŋgenı qūraidy. «Aryq atqa qamşy auyr» degendei, onsyz da qymbatşylyq qūşaǧynda kün körıp jatqan elorda tūrǧyndarynyŋ kez kelgenınıŋ būl somany qaltasy kötere bermeidı. Sosyn da äkımdıktıŋ aralasuymen būl baǧa tömendep, 200 myŋ teŋgeden 150 myŋǧa deiın tüsse de, sonyŋ özıne köp otbasynyŋ küiı kelmei otyr. Astanadaǧy bankter kögıldır otynǧa qosylu üşın 1,5 jylǧa deiın 750 myŋ teŋge kölemınde paiyzsyz nesie de qarastyrdy. Bıraq sonda da köp otbasy ırgesınde tūrǧan gaz qūbyryn öz üiıne engıze alǧan joq. Būl jaǧdaidan Memleket basşysy da habardar eken, Astanany damytu turaly alqaly jiynda gaz jelısıne qosylu şyǧyny azamattarymyz üşın qymbatqa tüsıp jatqanyn aita kelıp, Bäsekelestıktı qorǧau jäne damytu agenttıgıne «Ükımetpen bırlesıp, halyq üşın gazǧa qosyludyŋ tiımdı ärı aşyq baǧasyn bekıtu jönınde naqty ūsynystar engızudı» tapsyrdy.

Anyǧyn aitqanda, äkımdık būdan būryn gaz qūbyryn eldı mekenderge, tūrǧyn üi alaptaryna jetkızuge köbırek küş saldy da, jeke tūrǧyn üilerdıŋ gaz jalǧau jūmysyna asa män bergen joq. Mäselen, äkımdıktıŋ gazdandyru jūmysyna jauapty mekemenıŋ basşysy osydan ekı jyl būryn «Qazırgı taŋda Köktal-1, Köktal-2, Temırjol tūrǧyn alaptarynda gazdandyru jūmysy tolyǧymen aiaqtalǧan. Ony üige kırgızu tūrǧyndardyŋ öz esebınen, qosu-­qospau da öz qalauy» dep kesıp söilegenı esımızde qalypty. Demek, jergılıktı bilık būǧan deiın gazdandyru jūmysynda mındet oryndaudy basty orynǧa qoidy da, tūrǧyndardyŋ gazdyŋ igılıgın köru ısın eleusız qaldyrdy. Tūrǧyndar gaz tartuǧa küiı kelmei otyrǧanyn aityp, qūlaqqaǧys etse de, onyŋ tiımdı joldary qarastyrylǧan joq. Nesieden köz aşpaǧan halyqqa paiyzsyz qaryz berudıŋ de qaiyry az boldy. Sosyn da 4 jylda 300 myŋ tügılı, 30 myŋ otbasy gazǧa qosyla alǧan joq. Ekınşı tūrǧydan alǧanda, gaz jelılerın tartu ısınde de naqty önımdılıkten görı joǧaryǧa esep berudıŋ ebın tabuǧa erekşe nazar audaryldy da, qūbyr tartyp jatqan kompaniialardyŋ jūmys barysy, jūmys önımdılıgı jıtı qadaǧalanǧan joq. Mümkın jūmys berude de barmaq basty, köz qysty jaǧdai oryn alǧan şyǧar?! Eger olai bolmasa, 2019 jyly elordanyŋ ırgesıne jetken gaz qūbyryn alaqandai qalany aralatyp tartuǧa 3-4 jyl uaqyt ketedı dese kım senedı?!

Astana jappai gazǧa qosylsa, auadaǧy ärtürlı ekolo­giia­lyq ziiandy qaldyqtardyŋ mölşerı azaiady. Gaz ben kömır qaldyqtarynyŋ ­arasyndaǧy aiyrmaşylyq 10 esege ­deiın jetedı. Iаǧni gaz tartylǧan soŋ, qalaǧa ziiandy ­qaldyqtardyŋ taraluy 10 esege azaiady

Astana qalasyndaǧy jylytu qazandyqtaryn gazǧa qosamyz degelı de bıraz uaqyt boldy. Bıraq ol da tübı joq tūŋǧiyq, bıtpeitın ıske ainalyp barady. Būl taqyrypqa da toqtalǧan Prezident «Astana äkımdıgı 3-JEO-ny paidalanuǧa bere almai kele jatqanyna 10 jyldan asty. Jobany aiaqtau merzımı bırneşe ret şegerıldı. Būl onyŋ 53 milliard teŋgege qymbattauyna sebep boldy. Atalǧan mäsele 2019 jyly köterıldı. Bıraq nysannyŋ äzırlık deŋgeiı būrynǧydai 83 paiyzdy qūrap otyr. Nätijesınde qazır elorda 300 gigakaloriiadan astam jylu energiiasy tapşylyǧynan zardap şegıp otyr» dep bas qalanyŋ būrynǧy basşylarynyŋ jūmysyna köŋılı tolmaitynyn aşyq aityp, Ükımetke äkımdıkpen bırlesıp, jyl soŋyna deiın 3-JEO-nyŋ bırınşı kezeŋınıŋ ıske qosyluyn qamtamasyz etuge jäne ekı gaz qazandyǧynyŋ qūrylysyn aiaqtauǧa tapsyrma berdı.

Ärine, Astanany kök tütınmen «kömkerıp» tūrǧan tek jylytu qazandyqtary emes, bas qalada kömır jaǧatyn jer üiler de az emes. Onyŋ üstıne, elorda töŋıregındegı Qosşy, Qoiandy, Jıbek joly, Qyzylsuat, Qaraötkel siiaqty kömırmen kün köretın auyldardyŋ da kök tütını qalanyŋ aua sapasyna äser etetını aitpasa da tüsınıktı. Sondyqtan qalany gazdandyru jūmysyn jedeldetumen qatar, qala töŋıregındegı eldı mekenderdı gazdandyru jūmysyn tezdetudıŋ maŋyzy zor. Öitkenı qaladaǧy üiler tolyq gazǧa qosylǧanmen, töŋıregımızdı kök tütın qorşap tūrsa, bärıbır ys-tütekten köz aşpaimyz. Qazır damyǧan elder de astanasynyŋ aua sapasyn jaqsartu üşın qala ainalasyndaǧy 100 şaqyrym aumaqtyŋ ekologiialyq ortasyn retteuge küş saluda. Būl üderısten bız de keiın qalmauymyz kerek. Astananyŋ halqy jyl saiyn köbeiıp, qala aumaǧy ūlǧaiyp bara jatqanyn eskersek, bolaşaqta el astanasy būdan 2-3 ese ülkeietını – tabiǧi zaŋdylyq. Deitūrǧanmen qala kölemınıŋ jyldam ūlǧaiuy onyŋ sumen, jylumen qamtamasyz etu ısıne de ülken salmaq. Qazırdıŋ özınde būl mäseleler töbe körsete bastady. Onyŋ üstıne, gazben jylytqan su kömırmen jylytqan suǧa qaraǧanda tez suidy. Demek, Astana syndy qysy suyq qalalarda gazdyŋ da kemşılıgı bar. Alaida Astana jappai gazǧa qosylsa, auadaǧy ärtürlı ekologiialyq ziiandy qaldyqtardyŋ mölşerı azaiady. Gaz ben kömır qaldyqtarynyŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyq 10 esege deiın jetedı. Iаǧni gaz tartylǧan soŋ, qalaǧa ziiandy qaldyqtardyŋ taraluy 10 esege azaiady. Al qazır kök tütınımen közımızdı aştyrmai otyrǧan da osy jylytu qazandyqtary men jeke sektordaǧy üiler. Osy tūrǧydan alǧanda, astanadaǧy jylytu qazandyqtaryn gazben jylytudyŋ önımdılıgı eresen. Bıraq jyly sudy alys aumaqtarǧa jetkızu barysynda sudyŋ suyp, tūrǧyn üilerdı jylyta almai qoiuy mümkın. Sondyqtan keibır aumaqtarda sudy qaitalai jylytatyn jüieler salu ısın de erterek oilastyrǧan jön. Sonymen qatar aldaǧy uaqytta tartylatyn jylu qūbyrlarynyŋ jylu saqtau quatyn da eskergen jön. «Gazǧa köşsek, kök tütınnen qūtylamyz» dep jürgende, üiımız jylymai, qysta toŋyp sekırsek, ol da qiyn. Qysqasy, bas qalany gazdandyru jūmysynda älı de eskeruge tiıstı tüiınder barşylyq.