Suisid jahandyq problemaǧa ainaldy. Öitkenı jer betınde ärbır 40 sekund saiyn bır adam özıne-özı qol jūmsaidy. Jyl saiyn 700 myŋnan asa adam suisid jaǧdaiynda öledı. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy tüzgen reitingte Qazaqstan 20-orynda tūr. 2022 jyly 1 myŋ otandastyŋ 17-sı öz-özıne qol jūmsady. Suisidke äkeletın negızgı sebep qandai, onyŋ aldyn alu mümkın be? Būl sūraqtardyŋ jauabyn daǧdarys psihology Äigerım ŞÄMŞİNADAN bıldık.
– Suisid degenımız ne? Olarǧa qandai mınez-qūlyq tän?
– Suisid – adamnyŋ özıne qasaqana qasıret keltıru arqyly öluı. Būǧan türlı jaǧdai äser etedı. Bırınşısı – adamdar äleumettık, qarjylyq qiyndyqtan şyǧatyn jol taba almai, özın qūrban etedı. Ekınşısı – ışımdık pen esırtkıge täueldı boludyŋ arty keleŋsız jaǧdaiǧa duşar etedı. Üşınşısı – mahabbatta joly bolmai, adamdardan zorlyq-zombylyq köru saldarynan oryn alady. Törtınşısı – otbasy men ūjymda, dostarynyŋ arasynda jyly qarym-qatynas ornata almaǧandar özın qoǧamnyŋ bır müşesı retınde sezıne almai, aqyrynda özıne qol jūmsaidy. Besınşısı – ömır sürudıŋ män-maŋyzyn joǧaltyp, äleumetten oqşaulanu jaǧdaiynan oryn alady. Ärtürlı äreket – terını zaqymdau, esırtkı nemese uly zattardy jiı qoldanu arqyly ıske asady.
– Suisidke tabiǧi qūbylystar da äser ete me?
– Älbette, äserı bolady. Soltüstık poliuske jaqyn ornalasqan Resei, Belarus, Kanada, Grenlandiia jäne taǧy basqa elderdegı qolaisyz tabiǧi qūbylystardyŋ yqpaly joq emes. Odan bölek, ömır süretın eldıŋ statusy da terıs äser etedı. Suisid jaǧdaiy jiı oryn alatyn elderdı saralaityn bolsaq, Gaiana – Oŋtüstık Amerikanyŋ soltüstık-şyǧysynda ornalasqan kedei el. Oŋtüstık Afrikadaǧy patşalyq el – Lesoto da öte kedei el. Būl aimaqtarda kedeilık adamdardy özıne qol jūmsauǧa itermeleidı.
– Suisidtık mınez-qūlyqtyŋ negızgı sebebı qandai?
– Şamadan tys küizelıs, psihikalyq densaulyqtyŋ būzyluy, qarym-qatynastaǧy problema, jaqyn adamynan aiyrylu, alkogol nemese esırtkını jiı qoldanudyŋ äserı bar. Mūndai adamdarda därmensızdık, ümıtsızdık sezımı joǧary bolady. Eger sızde nemese sız bıletın adamda suisidtık oilar nemese mınez-qūlyq paida bolsa, käsıbi kömekke jügınu maŋyzdy.
Balamen köp uaqyt ötkızıp, jalǧyz emes ekenın sezındırıp, şyǧarmaşylyq qyzyǧuşylyǧyn arttyrudyŋ paidasy köp
– Mūndai adamnyŋ belgısın qalai tanuǧa bolady?
– Suisidtık oidyŋ nemese niettıŋ belgısın tanu – öte kürdelı ärı maŋyzdy prosess. Sızge nazar audaru kerek bırneşe negızgı belgı bar. Bırınşıden, mınez-qūlyq belgılerı: adam özınıŋ ölımı nemese nietı turaly eskertedı, suisid ädısterı turaly aqparatty belsendı türde ızdeidı. Ekınşıden, qūndy dünielerın bıreuge tapsyryp, ösiet etıp, jaqyndarymen qoştasyp, ötkenı üşın keşırım sūrai bastaidy. Emosionaldy belgısı: maqsat qoimaidy, bolaşaqty josparlamaidy, özın qoǧamnan aulaq ūstaidy. Al fizikalyq belgısı: ūiqysyzdyq nemese ūiqyşyldyq, täbettıŋ tömendeuı nemese joǧarylauy baiqalady. Salmaǧy tüsıp nemese artyp, syrtqy türınde özgerıs paida bolady.
– Är jastaǧy adamdarda belgıler ärtürlı bola ma?
– Suisidtık oiy nemese mınez-qūlyq belgısı jasyna qarai ärtürlı boluy mümkın. Mäselen, 12-25 jas aralyǧyndaǧy jasöspırımder men jastarda oqu ülgerımı tömendep, sabaqqa ärtürlı syltaumen kelmei, mūǧalımderımen, dostarymen türlı taqyrypta kikıljıŋ baiqalady. Oǧan äleumettık jelı, kiberbulling te äser etuı yqtimal. 25 pen 60 jas aralyǧyndaǧy eresekter ekzistensialdy daǧdarysty, ajyrasudy, otbasyndaǧy qaqtyǧystardy bastan keşıruı mümkın. Jūmysta qysqaryp qalu, kredittık qaryz nemese qūmar oiyndarǧa täueldılık syndy qiyndyqtar da äser etedı. Jasy 60-tan asqan qarttardyŋ auyr sozylmaly aurulary nemese mügedektıgı saldarynan ömırdıŋ mänın joǧaltyp, otbasyna jük boludy qalamau sezımı paida bolady. Būl faktorlar är adam üşın ärtürlı äser etedı. Bırınde ruhy myqty bolsa, ekınşısı tez «synyp», suisidtık oilar paida bolady.
– Suisidtık täuekel därejesın qalai anyqtauǧa bolady?
– Öz-özıne qol jūmsau qaupınıŋ joǧarylauyn körsetetın bırneşe faktor men belgı bar. Bırınşısı – suisidtık oilar men mälımdemeler, iaǧni adam özınıŋ ölgısı keletının, ömırdıŋ maǧynasynyŋ joǧyn nemese onsyz dünienıŋ jaqsy bolatynyn aitady. Ekınşısı – suisidke daiyndyq, adam öz zattaryn tastai bastaidy, jaqyndarymen qoştasuǧa daiyndalady, ösiet jazady nemese qoştasu hattaryn qaldyrady.
– Suisid jasauǧa niettı adamnyŋ oiyn qalai özgertuge bolady?
– Kez kelgen jaǧdaida tyǧyryqtan şyǧatyn jol bar. Aldymen ondai adamnyŋ oiyn bölu üşın jazu nemese suret salu, şyǧarmaşylyq jūmysqa qyzyqtyryp, özıne degen senımın arttyru maŋyzdy. Tynys alu jäne dene jattyǧuymen ainalysuǧa köŋıl bölıp, ūiqynyŋ tūraqty boluyn qadaǧalap, paidaly taǧamdy jeuge tyrysu kerek. Käsıbi kömek pen qoldau üşın psihiatr, psihoterapevt, psiholog nemese basqa psihikalyq densaulyq mamanyna jügıngen dūrys.
– Balada suisidtık mınez-qūlyq belgılerı baiqalsa, ata-ana ne ısteu kerek?
– Eger balaŋyzdan suisidtık mınez-qūlyq baiqasaŋyz, onda şūǧyl şara qabyldauǧa keŋes beremın. Balamen köp uaqyt ötkızıp, jalǧyz emes ekenın sezındırıp, şyǧarmaşylyq qyzyǧuşylyǧyn arttyrudyŋ paidasy köp. Sol boiynşa sport nemese öner baǧytyna būryp, ömırge degen qyzyǧuşylyǧyn arttyru kerek. Sondai-aq medisinalyq kömek körsetu maŋyzdy. Därıgerler men terapevterdıŋ keŋesın tyŋdaŋyz jäne oryndaŋyz. Balaŋyzǧa taǧaiyndalǧan därı-därmek pen terapiia seansyn oryndauǧa kömektesıŋız. Özıŋızge qoldau körsetıŋız, öitkenı suisidtık mınez-qūlqy bar balaǧa kütım jasau öte qiyn.
