Elordada aşylǧan jaŋa meşıt älemdegı ülkendı-kışılı ūzyn-sany 4 000 000 jaqyndaǧan meşıtterdıŋ körkı kelısken kümbezdı meşıtterdıŋ bırı deuge bolady. Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ bastamasymen üş jyldyŋ ışınde salyndy. Meşıt 10 gektar alqapty alyp jatyr. Ǧimarattyŋ jalpy kölemı – 68 062 şarşy metr. Ülken kümbezdıŋ biıktıgı – 83,2 metr, diametrı – 62 metr. Meşıttıŋ tört mūnarasy bar. Onyŋ biıktı – 130 metr. Sol qanatyndaǧy mūnara «Turistık mūnara» dep atalady. Kelgen qonaqtar lift arqyly nemese jaiau köterılıp, elordany biıkten tamaşalai alady. Işıne 35 myŋ adam syiatyn meşıttıŋ jalpy syiymdylyǧy ışkı-syrtqy bölıkterın qamtyǧanda 235 000 adamdy qūraidy.
Jalpy adamzat tarihynda alǧaşqy meşıt hijramen eseptegende 638 jyly salynǧan. Būl düniejüzınıŋ barşa mūsylmandarynyŋ qasiettı mekenı, Qaǧba ornalasqan äl-Haram meşıtı 400 myŋ şarşy metrdı alyp jatyr. Ekı milliondai mūsylman bır mezette qatar tūryp säjdege jyǧyla alady.
Mūsylmandar üşın ekınşı qasiettı jer – Paiǧambarymyzdyŋ közı tırısınde salynǧan Medina qalasyndaǧy Paiǧambar meşıtı. (Masjid an-Näbi). Kölemı 400-500 şarşy metrdı alyp jatqan meşıtke qajylyq kezınde bır millionnan astam adam jinalady.
Qazırgı uaqytta jūmys ıstep tūrǧan būl meşıtter İslamnyŋ qalyptasuynyŋ alǧaşqy jyldarynda – Mūhammed paiǧambardyŋ (s.ǧ.s.) Mädinadan Mekkege qonys audarǧan hijradan keiın 150 jyldan keiın salynǧan. Sonyŋ bırı Äl-Aqsa meşıtı, hijradan keiın bır jyldan soŋ Mūhammed paiǧambar (s.ǧ.s.) sahabalarymen Mekkeden qonys audarǧannan keiın salǧan eŋ alǧaşqy meşıt äl-Kuba Medine qalasynda ornalasqan. Mūsylman tarihyna qatysty köne meşıtter Siriiada, Tuniste, İran men İrakta bar.
Qytaidyŋ Sian provinsiiasyndaǧy Ūly meşıtınıŋ ırgetasy hijranyŋ 742 jyly qalaǧan. Ǧasyrlar boiy qaita qalpyna keltırılıp, qaita jöndeuden ötken köne Sian meşıtı dästürlı qytailyq jäne islamdyq stilderdıŋ üilesımın bırıktıredı. Meşıt sol jerdıŋ negızgı mūsylmandary –düngenderdıŋ ruhani ortalyǧy bolyp tabylady.
Äzırbaijan Respublikasyndaǧy hijranyŋ 743 jyly Äbu Muslim salǧan meşıttıŋ salynǧan jylyn 1902 jyly jöndeu jūmystary kezınde anyqtaldy.
Köne meşıtter men kesenelerdıŋ basym bölıgı Özbekstannyŋ Būqara, Samarqand, Hiua qalalarynda ekenı jaqsy belgılı. Qazırgı künde ekı myŋnan astam meşıt bar özbekter köregen Ämır Temır saldyrǧan meşıtter men kesenelerdı turistık nysandarǧa ainaldyryp otyr.
Aita ketu kerek, ötken ǧasyrlarda täuelsızdık alǧannan keiın mūsylman elderınde köptep meşıtter salyndy. Sondai Djarkartadaǧy täuelsızdık meşıtı İndoneziia Niderlandtan egemendıgın alǧannan keiın boi köterdı. 1961 jyly 24 tamyzda alǧaşqy kırpışı qalanǧan Ūlttyq meşıttıŋ qūrylysy 1978 jyly aqpan aiynda aiaqtalyp, jıbek beldeuın eldıŋ prezidentı Suharto kestı. Būl sol aimaqtaǧy eŋ ülken meşıtterdıŋ qataryna jatady. Syiymdylyǧy – 120 000 adam.
Älemdegı meşıtterdı säuletıne, qūrylys materialdary men tarihi tūlǧalardyŋ qatysymen de tıptı jūmsalǧan qarjynyŋ da esebımen bırneşe sanatqa bölıp qarauǧa bolady. Mysaly, Markokkadaǧy Hasan Ekınşı meşıtınıŋ erekşelıgı sol onyŋ bır bölıgı Atlant teŋızınıŋ üstınde ekınşı bölıgı qūrylyqta ornalasqan. Būl meşıt bertınde 1986-1989 jyldary salyndy, mūnarasynyŋ ūzyndyǧy – 210 metr. Jüz myŋnan astam adam syiady.
İslamabadtaǧy Feisal meşıtı de älemdegı eŋ ülken meşıtterdıŋ bırı sanalady. Mūnda bır mezette 300 myŋ adam namaz oqi alady. Qūrylys 1975 jyly bastalyp, 1986 jyly aiaqtaldy.
Abu-Dabi aralynda ornalasqan meşıt Bırıkken Arab Ämırlıkterınıŋ negızın qalauşy Zaid ben Sūltan äl-Nahaiannyŋ esımımen atalady. Onyŋ qūrylysy 2007 jyly aiaqtalyp, meşıt bırden Taiau Şyǧys elınıŋ basty körıktı jerlerınıŋ bırıne ainaldy. Abu-Dabidegı meşıttıŋ erekşelıgı sol dästürlı formalar men zamanaui tehnologiialardy üilestırudıŋ tamaşa ülgısıne ainaldy, bıraq ol islam säuletınıŋ dästürlık stildık damuynan tys «zamanaui meşıt» boldy.
Jiyrma bırınşı ǧasyr Orta Aziia men Qazaqtan mūsylmandaryna ruhani serpılıs äkeldı deuge bolady. Būl jerlerde köptep meşıtter saldyryp, säuletı men syiymdylyǧy, kölemı jaǧyna bırınen bırı asyp tüsıp jatty. Sondai keremet meşıt – Türkımen basy ruhy meşıtı Aşhabad qalasynan on şaqyrym jerdegı kösemnıŋ kındık qany tamǧan Qypşaq auylynda salyndy. 2004 jyly aşylǧan meşıt 36 gektar jerdı alyp jatyr. Bır mezgılde 10 000 adam mınäjat ete alady. Mūnarasyn el täuelsızdıgın alǧan 1991 jyldy meŋzeitın 91 metr etıp salady.
2019 jyly salynǧan el täuelsızdıgınıŋ belgısındei Täjıkstannyŋ astanasy Duşanbenıŋ soltüstık şetınde ornalasqan Jūma meşıtıne 120 myŋ adamdy syidyra alady. Jobanyŋ qūny 100 million AQŞ dollaryn qūraǧan, onyŋ 70 paiyzy Katar, 30 paiyzy Täjıkstan biudjetınen şyqqan.
Qyrǧyzstan astanasy Bışkekte ornalasqan imam as-Sarahsi meşıtı Ortalyq Aziiadaǧy eŋ ülken ǧibadat oryndarynyŋ bırı. Qalanyŋ qaq ortasynda ornalasqan meşıt tört mūnarasymen türık säulet önerınıŋ estetikasyn körsetedı. Orta Aziialyq meşıtterge ūqsamaityn Ankaradaǧy Qojatepe meşıtıne ūqsas salynǧan meşıtte aşyq alaŋdardy qosqanda, 20 myŋ adam bır uaqytta namaz oqi alady.
1991 jyldary salynǧan meşıtterdıŋ bırı Reseidıŋ Mahachkalasynda Jūma meşıtı nemese Iýsuf Bei meşıtı dep atalady. Meşıt negızıne Ystanbūldaǧy Kögıldır meşıttıŋ qalyby alynǧan. 1997 jyly paidalanuǧa berılgen meşıtke 2004-2007 jyldary telemarofon arqyly tüsken qarajatpen qaita jöndeu jürgızılıp, 15 myŋ jamaǧatqa arnap qaita jasaldy.
Klassikalyq Osmanly mänerınde Ystanbūldaǧy Kögıldır meşıttıŋ nobaiymen salynǧan taǧy bır meşıt «Şeşenstan jüregı» dep atalady. Ol 2008 jyly 17 qazanda aşylyp Şeşen Respublikasynyŋ tūŋǧyş prezidentı A. Qadyrovtyŋ esımımen ataldy. Meşıttıŋ audany 5000 şarşy metr, syiymdylyǧy 10 000 adamnan asady.
Mäskeudıŋ basty meşıtı – Reseidegı jäne europadaǧy ırı meşıtterdıŋ bırı. Meşıttıŋ alǧaşqy ǧimaraty 1904 jyly salynǧan, 2011 jyly ony sürıp tastap, ornyna jaŋa qūrylys bastady. 2015 jyly paidalanuǧa berıldı, mūnda osy meşıttıŋ aumaǧyndaǧy bölek ǧimaratta Reseidıŋ müftiler keŋesı jäne bas müftiı rezidensiiasy ornalasqan.
