Jeltoqsan, sen bızge qasıretke toly oqiǧa men qasiettı täuelsızdıktı qosa syiladyŋ. Basqa eşbır eldıŋ tarihynda bolmaǧan nebır zūlmatty körgen halqymyzdyŋ köz jasy men arman-tılegın jauapsyz qaldyrmadyŋ. İä, bız bügın azatpyz. Bız bügın Saryarqanyŋ qytymyr aiazynda saǧattap dalada jüruden de jasqanamyz. Bıraq osy aiazdy basynan ötkergen 1986 jylǧy jastardyŋ erlıgın ūmytqan joqpyz. Ūmyta da almaspyz. Jeltoqsan köterılısı kezınde Selinograd (qazırgı Nūr-Sūltan) jastary da Almatydaǧy qandy oqiǧalardan beijai qalmady. Olar öz pıkırlerın bıldıru maqsatynda Ortalyq partiia basşylyǧynyŋ atyna hat jazyp, şeruge şyqty. 1986 jyldyŋ 20 jeltoqsanynda Selinograd pedagogika institutynyŋ studentı Asqar Saǧynaev jastar arasynda qol jinaudy ūiymdastyrǧan adamdardyŋ bırı boldy. Aǧamyzdyŋ ömırı – kinoǧa sūranyp tūrǧan daiyn ssenarii.
«Ana tılıŋ – aryŋ būl»
– Būrynǧy Selinograd qalasynda düniege keldım, – dep bastady sözın aǧamyz. – Bala kezımde kıtapty köp oqitynmyn. Bır ökınıştısı, orysşa oqydym. Bertınge deiın qazaqşany müldem tüsınbei keldım. Özıŋız bılesız, ol kezde Aqmola oblysy orystanyp ketken. Jazǧy kanikul kezınde ata-anamyz bızdı auylǧa jıberetın. Bırde jien aǧam ekeumız köşede söilesıp tūrǧanbyz. Qasymyzǧa kavkaz azamaty jetıp kelıp, bar orysşasymen: «Mynau ne sūmdyq? Baǧanadan berı ekeuıŋe qarap tūrmyn. Ekı qazaq özara orysşa söilesıp tūrǧany nesı?» dedı. Sonda aǧam: «Men qazaqşa söilese beremın ǧoi. Myna bala qaladan kelgen. Qazaqşa tük tüsınbeidı» dep jauap berdı. Osydan keiın ana tılımdı üirenemın degen maqsat qoidym, köp qinaldym. Öitkenı ol kezde qazaqşa oqulyqtar da bolmady. Men radio tyŋdaudy ädetke ainaldyrdym. Sosyn qazaqşaǧa audarylǧan Aleksandr Diumanyŋ «Üş noian» degen romanyn oquǧa kırıstım. Bırdeŋe tüsındım dep aita almaimyn. Äskerde jürgende bır qyrǧyz: «Menıŋ qyrǧyzşa söilegenımdı nege ūqpaisyŋ?» dep sūrady. Men: «Sen qyrǧyzşa aityp tūrǧandyqtan tüsınbei tūrmyn» dep edım. «Joq! Sen menıŋ sözımdı tüsınbeisıŋ, öitkenı sen qazaqşa da tük bılmeisıŋ» dedı. Al şyn mänınde, qazaqşa jaqsy söileitın adam türkı tıldes halyqtardyŋ kez kelgenımen emın-erkın tüsınısedı. Demek, qazaq tılınıŋ deŋgeiı halyqaralyq tıl rölın atqara alady. Balalyq şaǧymda qatarlastaryma qaraǧanda köp kıtap oqityndyqtan, armanşyl, äŋgımeşıl boldym. Balalar menı körgende qastaryna şaqyryp alyp ertegı aitqyzatyn. Oqyǧan kıtaptarymnyŋ mazmūnyn äŋgımelep beretınmın. Sol kezdegı Selinograd qalasynyŋ atynan şahmat jarystaryna qatystym. Ädebietten sabaq beretın mūǧalımımnıŋ yntalandyruymen şyǧarmalar jazyp jürdım. Bırneşe jyl gimnastikamen, on tört jasymda karatemen şūǧyldandym. Al qazır ainalamnan eŋ bırınşı qazaqşa söilesudı, ekınşı sportpen ainalysudy talap etemın. Özım de sol jaǧynan köpke ülgı boludamyn, – dedı alysta qalǧan balalyq şaǧyn eske alǧan keiıpkerımız.
Jastaiynan sportqa jany qūmar Asqar Şaiahmetūly mekteptı bıtıre sala mūǧalımdık instituttyŋ dene şynyqtyru fakultetıne tapsyrady. Alaida baby kelısse de, barmaqtai baq būiyrmai oquǧa tüse almady. Bır jyl uchilişede oqyǧannan keiın aitqanynan qaitpaityn student mūǧalımdık instituttyŋ jalpy tehnikalyq fakultetıne qabyldanady. Ekınşı kursta jürgende äskerden şaqyru kelıp, boryşyn ötep qaitty. Al üşınşı kursta Jeltoqsan köterılısıne qatysqany üşın sottaldy.
Oquǧa oralu oŋai soqpady
– 1988 jyly qaitadan oquymdy jalǧastyrmaqşy bolyp mamyr aiynda oqu ornyma kelıp, aryz jazyp kettım. Ol kezdegı fakultet dekany Baltaş Süleimenov: «Men senı oquǧa qabyldamaimyn» dep kesıp aitty. Al men «Aryzyma qaǧaz boiynşa jauap berıŋız» dep talap qoidym. Bır aidan soŋ kezdesetın bolyp kelıstık. Al kelesı barǧanymda taǧy da sondai syltau aitty. Ne kerek, osyndai jaǧdai üş ret qaitalandy. Soŋǧy ret dekanmen sözge de kelıp qaldyq. Maǧan: «Sen jeltoqsanda alaŋǧa şyqqansyŋ. Al men kommunistpın. Men senı qaita oquǧa qabyldai almaimyn» dedı. Būl ıske institut rektory, tarihşy Alekseenko myrza da aralasty. Ol bızdı tyŋdady da: «Sen siiaqty Ükımetke qarsy şyqqandar 5 jyldai oqi almaidy» dedı. Men onyŋ argumentıne: «Kezınde Lenin memleketke qarsy şyqty. Aǧasy patşany öltırmek boldy. Soǧan qaramastan Vladimir Ulianovke Qazan universitetın bıtıruge mümkındık berdı ǧoi. Al sızderdıŋ oquymdy jalǧastyruyma mümkındık bermei otyrǧandaryŋyzdy tüsınbedım! Keŋes ökımetı patşa ökımetınen de jaman ba?!» dep aittym. Ne kerek, osy janjaldan keiın menı oquǧa aldy. 1992 jyly aŋsaǧan armanyma jetıp, aqyry aiaqtadym. Bıraq eşbır mektep mūǧalımdıkke alǧan joq, – dedı ol.
Saǧyn syndyra almady
Ömır bız oilaǧannan da kürdelı, bız oilaǧannan da şym-şytyryq bolyp şyqty. 1986 jyly qazaq jastary otarşyldyq jüiege qarsylyq tanytqanda, jeltoqsan köterılısınıŋ dümpuı Almatyny ǧana emes, elımızdıŋ basqa qalalaryn da şarpydy. Işke jinalǧan aşu men yza, ädılettılıkke degen senım men ümıt student jastardy alaŋǧa alyp şyqty. Qanşa jyl aitqanyna könıp, aidauynda jürgen momyn halyqtyŋ tosyn mınezın körgen keŋes ökımetı qaqaǧan aiazǧa qaramastan köterılısşılerge oilaryna kelgenın jasap, qinap baqty. Selinogradtaǧy oqiǧa boiynşa Asqar Saǧynaevty 60-bappen jäne 170-baptyŋ 3-tarmaǧymen sottap, küştep psihonevrologiialyq dispanserge emdeuge jıberdı. Onyŋ aituynşa, 8 ai boiy oǧan psihotroptyq därılerdı qoldanǧan.
– Sanaly türde halqymnyŋ namysyn qorǧauǧa tyrystym. Özımnıŋ adal ekenıme, qylmys jasamaǧanyma sendım. Menıŋ arym taza. Men halqymmen bırgemın! Sotqa aparǧan künnıŋ özınde aqtyq sözımde osy memleketke, kommunistık jüiege qarsy öz pıkırımdı aituǧa daiyn edım. Alaida menıŋ aitqan sözderımdı joqqa şyǧaru üşın menı jüike aurulary bölımıne aparyp tyqty. Men ol jerde de öz qūqyǧymdy talap etıp, qaida ekenımnen beihabar äke-şeşemdı aityp, şaǧymdanatynmyn. Al olar menı basu üşın aminazin, galoperidol, majeptil degen auyr därılerdı ektı. Basyma ystyq qan şauyp, esımnen tanyp janūşyra aiǧailap, kereuetten jerge domalap tüsetın sätterım boldy. Osylaişa sotqa aparmastan syrttai sottai saldy. Keiın sot materialdarymen tanysqanymda: «Köşege şyǧaiyq. Almatylyqtarmen bır ekenımızdı körseteiık. Aǧalarymyz 1979 jyly Selinograd qalasynda Nemıs avtonomiiasyn qūruǧa qalai qarsy şyqsa, bız de sony qaitalaiyq» degen joldastarym sot prosesınde müldem basqaşa jauap berıptı. Menıŋ sotta bolmaǧanymdy paidalanyp, bar pälenı maǧan japqan eken, – dedı Asqar Saǧynaev auyr jyldardy eske alyp.
Bas kespek bolsa da, tıl kespek joq
Auyr soqqydan keiın aǧamyz aqyndyqqa bet būrdy. Aq qaǧaz ben qara siia jaujürek aqynnyŋ elıne degen şynaiy mahabbaty men auyr taǧdyryn jyrlauǧa jetıp jatyr. Keiıpkerımızdıŋ aituynşa, aqyndyq öner oǧan tüp naǧaşysynan daryǧan eken. Qazaqqa aty mälım jazuşy, jurnalist Jaiyq Bektūrov Asqar aǧamyzdyŋ anasynyŋ bölesı bolyp keledı. Qaraǧandy qalasynda jazuşy esımımen atalatyn köşe men jasöspırım balalarǧa arnalǧan kıtaphana bar. Eŋ qyzyǧy, Jaiyq Bektūrov ta saiasi quǧyn-sürgındı basynan keşıptı. Sondyqtan şyǧar Asqar Saǧynaev öz taǧdyryn naǧaşysyna ūqsatady. Sebebı ekeuı de aqyn, ekeuı de japa şegıp, teperış körgen azamat. Belgılı önertanuşy Bektūr Qadyrov keiıpkerımızdıŋ şyǧarmaşylyǧyna: «Būl aqyn 1986 jyly jeltoqsannyŋ qaqaǧan aiazynda düniege keldı» dep baǧa bergen. Osyndaida ataqty psiholog Zigmund Freidtıŋ «Şyǧarmaşylyqpen tek qana baqytsyz jandar ainalysady» degen sözı oiǧa oralady. İä, jeltoqsan aqyn ömırınıŋ öşpes jarasy bolyp qana qoimai, mäŋgılık jyrlaityn taqyrybyna da ainaldy. Keiıpkerımız bır kezderı bala-şaǧasyn asyrau üşın etıkşı bolyp ta jūmys ısteidı. Bıraq aqyn jany poeziiadan alystap kete almai, soŋynda bärıbır şyǧarmaşylyqpen toǧysqan.
Batyrǧa nege qūrmet az?
Üisız-küisız qalǧan Asqar Saǧynaevtyŋ köŋıldegı kürmeuın şeşıp, otbasyna baqyt syilap otyrǧan jeŋgemız aqynnyŋ şyǧarmaşylyǧyn da, taǧdyryn da syilaidy. Asqar Şaiahmetūly alty jyldai «Naǧyz Jeltoqsan» qoǧamdyq qorynyŋ bırınşı töraǧasy bolyp, talai igı ısterdıŋ ötuıne atsalysady. Auǧan soǧysy ardagerlerınıŋ qūrmettı müşesı degen ataǧy da bar.
– Alaŋǧa «U ışsem de ūltym üşın» dep şyqtym. Jeltoqsan men üşın ülken soqqy boldy. Sorlatty dep aituyma da bolady. Tiıstı ötemaqy alǧan joqpyn. Aqtaluym tek qana resmi qaǧaz küiınde qalyp qoidy. Basqa jeltoqsandyqtarǧa üi berdı. Tıptı keibıreulerı bır emes, bırneşe üi, aqşalai ötemaqy alyp otyr. Sol kezdegı Selinograd bügınde elordamyz Nūr-Sūltan qalasynda menımen bırge sottalǧan Amangeldı Nükenov te üi ala almai jür. Kelesı jyly elımızdıŋ täuelsızdıgınıŋ otyz jyldyǧyn toilaǧanda, mümkın bızge de üi berer dep ümıttenemız, – dedı eşkımnıŋ aldyna baryp jaǧdaiyn aityp, jalynbaityn jaujürek keiıpkerımız.
Keŋestık bilıktıŋ zardabyn, ädıletsız şeşımnıŋ saldaryn bügınge deiın tartyp otyrǧan Asqar Saǧynaevqa Ükımet tarapynan eşqandai kömek jasalmai keledı. Ar-ojdan men densaulyqqa qasaqana nūqsan keltırgen aiyptylar jazasyn tartqan joq. Qazaq halqynyŋ taǧdyry qyl üstınde tūrǧan şaqta ruh bergen jeltoqsanşylardyŋ erlıgın ūmytu täuelsızdıgımızge syn emes pe?..
Köktem QARQYN
