Memlekettık syilyqtyŋ iegerı, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, belgılı jazuşy, dramaturg Änes Sarai ūlt ruhaniiatynyŋ maqtanyşyna ainalyp otyr.
Myŋjyldyqtardyŋ emıs-emıs jaŋǧyryǧyn, dauysyn estıp, däiektılıkpen qorytyp jetkızgen, sandaǧan däuırlerdı auqymdy oqiǧalarymen, joiqyn qankeşulerımen, daŋqy men abyroiy jer jarǧan qaharman qaǧandardyŋ, bahadür tūlǧalardyŋ alapat, tolymdy ıs-qimyldarymen, sonymen qatar Künşyǧysynda Saryteŋız, Künbatysynda Qarateŋız, oŋ jaǧynda Huanhe men Ämudariia, soltüstıgınde Mūzdy Mūhit arasyn jailaǧan Kök türıkterı imperiiasynyŋ äleumettık-saiasi, mädeni tarihyn Orhon bıtıktas jazulary men Qytaidyŋ Chjou, Süi patşalyqtarynyŋ äulettık jylnamalary negızınde mūqiiat salystyra zerdelep, baitaq naqty, jandy aiǧaq-derektermen söiletken kärı tarihtyŋ tamyrşysy, professor Änes Saraidyŋ şyǧarmaşylyq tūlǧasy, közqarasy, paiymdau mädenietı «Kök türıkterı» deitın eŋbegınde jarqyn körınıs tapqan. Mūnda Kök türıkterınıŋ (Aşina ūrpaqtarynyŋ) örkenietı, ata-tek şejıresı, memleket basqaru jüiesı, tūrmys-salty, şaruaşylyq-käsıbı, mifologiialyq dünietanymy, qorǧanys qabıletı, iaǧni äskerı, qoldanǧan qaru-jaraqtary, alfavitı, qala, qamal salu men monumentaldy müsın önerı, aspan denelerınıŋ qozǧalysy turaly ūǧym-tüsınıkterı, jartas grafikasy, qaǧandyqtyŋ ru-taipalyq qūramy, Türık qaǧandyqtarynyŋ tarihy ūşan-teŋız derekter negızınde taldanady. Būl oraida Türık qaǧandyǧy tarihyndaǧy Būmyn (551-552jyldar), Istemi (552-576 jyldar), Mūqan (553-572 jyldar), Taspar (572-583 jyldar), Sıbır qaǧan (609-619 jyldar), Elterıs Qūtlyq qaǧan (682-692 jyldar), Boila Baǧa Tarhan Tonūqūq (682-726/727 jyldar), Qapaǧan qaǧan (692-716 jyldar), Bılge qaǧan men Kültegın (716-734 jyldar) zamany bılgırlıkpen, tereŋdıkpen sipattalǧan. Ūbaq-şūbaq ǧasyrlardaǧy türık düniesındegı şyrqaular, qūldyraular, arbasular tarihilyqpen körsetılgen, baiyptylyqpen bajailap baiandalǧan.
Tarihi-ǧūlamalyq zerde közımen tarihi-şejırelık derekterı men tarihtyŋ körkemdık filosofiiasyn dūrys qoldana bılu ärı laiyqty tüiın tüiu – professor Änes Saraidyŋ «Kök türıkterı» kıtabynyŋ basty sipaty. Ol arheologiia, paleosemantika, etnografiia, etnolingvistika, psihosomatika, mifologiia, antropologiia, arhaikalyq mädeniet, sana etnogenezı, dın, folklor, oilau fenomenologiiasy tärızdı ǧylymdardyŋ sony jaŋalyqtaryn örelı pıkır-topşylaularyna arqau etıp örıstetedı, logikaǧa baǧyndyrady. Bılımpaz Änes Sarai älemdık daŋqqa ie äigılı M.Qaşqari, V.K.Miuller, E.Şavani, Hamelton, G.İ.Ramsted, A.Lekon, Iý.Nemet, K.Sirotori, Chian Chjumian, N.H.Orkun, Minorskii, P.M.Melioranskii, V.V.Bartold, A.N.Samoilovich, S.E.Malov, L.N.Gumilev, V.V.Radlov, V.Tomson jäne t.s.s. türkıtanuşy-oqymystylardyŋ tüiındı tūjyrymdaryn temırqazyq etıp otyrady.
Sıbır ölkesındegı jartastardaǧy, müsıntastardaǧy, qolainadaǧy taŋbalardy zertteu maqsatynda I Petr 1717 jyly ǧylymi ekspedisiia şyǧarǧan. Mūnyŋ qūramynda F.N.Stralenberg bolyp, 1730 jyly «Europa men Aziianyŋ soltüstık jäne şyǧys bölıgı» degen eŋbegı Stokgolmde jariialanǧan. Mūnan soŋ qūlpytas jazularyn G.N.Spasskii, Abel Remiuza, G.Iý.Klaprot. Z.G.Baier, N.M.Iаdrinsev oqu, tanu, tärjımalau, jariialau, zerdeleu mäselelerımen şūǧyldanǧany jetık baiandalǧan.
Jäne de avtor bırtūtas geosaiasi keŋıstıkte jaiǧasqan Türık, Türkeş, Qarlūq, Qypşaq, Qazaq handyqtaryn kök türıkterınıŋ jalǧasy dep tanuy da ädıldık. Sebebı būlardyŋ belgılı bır territoriiada, bır memlekettıŋ qūramynda bolǧany, sonymen qatar tılınde de, dästürınde de, ata-käsıbınde de, tarihi közqarasynda da ūqsastyq bary aqiqat.
Änes Sarai qytai jylnamalarynda kök türıkterınıŋ tarihyna qatysty «Ǧarıp bala men Börı Ana» hikaiasynyŋ tört nūsqasynyŋ mätının tūtasymen keltırıp, mazmūn-mänımen tanystyrǧanda ejelgı «börı» ūǧymynyŋ mūnan soŋ «Oǧyz-name» dastanynda (iaǧni «Täŋır börısı» deitın maǧynada), sonan soŋ Mahambet tolǧauynda («İsataidyŋ barynda, Ekı tarlan börı edı») börınıŋ balamasy retınde säulelengen. Dästür quaty degen osy.
Börı totemı jaiyndaǧy aŋyzdar, negızınde, segız qiyr şartarapqa taraǧan. Al bala emızıp tūrǧan Börı-Ana müsını b.d.d. V ǧasyrdan berı Rimnıŋ Kapitoliia muzeiınde saqtalǧan. Sebebı qandai? Aŋyzdyŋ derekterıne jügınsek, etruskılerdıŋ kösemı Enet batyrdyŋ ūrpaǧy Romul men Rem egız. Amuliia patşa egız säbilerdı suǧa aǧyzyp jıberse de, taǧdyrdyŋ būiryǧymen Börı-Ana emızıp er jetkızedı. Qysqasy, etruskıler – Batys türıkterı. Būlardy Kaspii teŋızınıŋ terıstıgınen äkelgen – Enei batyr.
Börı tektı Aşina türıkterınıŋ temır balqytqany, qolöner käsıbın damytqany, qaru-jaraq jasaǧany, aŋşylyq, baqtaşylyq tırşılıgı, ruhani ömırı men danalyq önegesı, qyz aittyru, kelın tüsıru, tūrmys-salt jyrlary, jerleu räsımderı, qalalyq mädenietı, ūlttyq oiyndary naq-naǧymen tüsındırılgen. Äsırese, türıktıŋ tūlǧasy jönındegı Afrasiab patşanyŋ myna bır keremet pıkırın kelıstı keltırgen: «Türık öz elınde jürgende baqalşaq qauyrsynǧa jasyrynǧan marjan siiaqty, onyŋ qadır-qasietın tanyp, baǧalap jatpaidy, al ol baqalşaqtan syrtqa şyqqanda baǧasy eselep artyp, patşalar täjı men sūlulardyŋ moiyn, qūlaqtaryn bezendıretın asylǧa ainalady».
Türıkterdıŋ memleket basqaru jüiesınde 28 lauazym därejesı baryn ärı ärqaisysynyŋ mındetı men qyzmetın saralap anyqtaidy. Sondai-aq äskeri öner tarihyndaǧy qaru-jaraqtardyŋ türlerıne de sipattama berıledı.
Türıkterdıŋ ǧaryştyq ūǧym-tüsınıkterı, qūlşylyq jasau, qūrbandyq şalu, Jer, Su, Baba ruhtarǧa salauat aitu, dūǧa tıleu, dıni joralary keŋınen kemel baiyptalady. Bır ǧajaby – Künşyǧystan Künbatysqa kösılgen Euraziia jotasyndaǧy tört būryşty jūmbaq keste jaiy taŋdai qaqtyrmai qoimaidy. Änes Sarai būl oraida: «Tört būryşty keste – tört būlyŋdy, bır-bırıne kigızılgendei üş törtbūryş – üş qat aspandy, ortadaǧy ädjı (krest) Täŋırdı beinelep tūrǧan ıspettı. Kestenıŋ jasy – keiıngı paleolit däuırı dep belgılenuı – älemnıŋ jaraluy turaly osynau ǧaryştyq tüsınık ejelgı Oŋtüstık Sıbır jūrtynyŋ nanym-senımınıŋ qainar köz bastauy bolǧanyna meŋzeidı» dep jazady. Rasynda, Orhon jazuyndaǧy türıkterdıŋ dünienı qalaişa qabyldaityny men jūmbaq kestedegı oi saryndary ündes.
Örkeniet tarihynda türıkterdıŋ beineleu önerı (keremet şeberlıktıŋ ülgısındei Tu, Jalau, Bairaq siiaqty memlekettık rämızderı) men jazulary haqynda bılgırlıkpen oi örbıtedı. Mäselen, 545-630 jyldarda Türık qaǧanaty däuırındegı Būǧyty keşenı – soǧdy tılınde, Qaraǧol keşenı – qytai tılınde, İder keşenı brahmi tılınde qaşalyp jazylǧan. B.z.d. Esık qorǧanyndaǧy jazu köneündılık kharoşthi älıpbiı negızınde tuǧan saq jazuy eken. Demek, b.d.d. VI-IV ǧasyrlarda Ile alqabynda tırşılık jasaǧan kharoşthi bırlestıgınıŋ jūrnaǧy «Qara Şor» atanǧan-dy. Būl kharoşthi jazuy – dravid türıkterınıŋ igılıgı.
Tanympazdyq qabıletı, aqyl-oi tarazysy, parasat-paiymy joǧary Ä.Saraidyŋ osynau zerdelı tolǧamdarynda kök türıkterınıŋ dürıldep-kürkırep ötken däuırlerı, alyp, bılıktı qaǧandardyŋ telegei täjıribesı, taktikasy men strategtıgı, barlauşylyq, äskeri önerı, diplomatiialyq qarym-qatynasy, saiasatkerlıgı, bilık ǧibratnamasy, patriottyq oilary (mysaly, Istemidıŋ Vizantiia imperatory Iýstinge türık tılınde hat jazuy), tolyq, jan-jaqty äŋgımelengen.
Mūnda ūly qaǧandardyŋ oişyldyq, şeşendık tapqyrlyǧyna, ses sözıne jarqyn dälel retınde Istemidıŋ ūly Türıksanftyŋ vizantiialyq elşı Valentinge: «Bır ötırık aitu üşın on tılde söileitın rimdık ekensıŋ ǧoi» dep, on sausaǧyn auzyna apardy» degenın Menandr Protektor jazyp qaldyrǧan.
Zertteuşınıŋ «Sih», «Türık», «Köktıŋ ūly» deitın etnologiia men etnolingvistikaǧa qatysty topşylaulary da, Basmyl-arǧyndar? Argippeiler men «Alpamys» eposyndaǧy 13 siujettıŋ Gomerdıŋ «Odisseiasynda» qaitalanuy haqynda aitqan pıkırlerı de qyzyqty.
Jinaqtai aitqanda, Elbasy aitqan ruhani jaŋǧyrudyŋ tüp-negızınde tarihi täjıribe, ūlttyq sana ekendıgıne kämıl, kemel közqaras tanytsaq, onda qazırgı zaman ruhaniiatynyŋ köşbasşy qairatkerı professor Änes Saraidyŋ tarihi oi-tūjyrymdary Ūly Dala elınıŋ şarainasy ıspettı.
Serık Negimov,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
