Qys tüsse boldy, Astanany kök tütın basatyn ädetı bar. Öitkenı tūrǧyndar qalanyŋ däl ortasynda tūrsa da, älı künge deiın kömır jaǧuǧa mäjbür. Äsırese, qalamyzdyŋ Oŋtüstık-Şyǧys şaǧyn audany men Köktal-1 jäne Köktal-2, «Öndırıs» tūrǧyn alaby tūrǧyndary keş tüse dalaǧa şyǧudan qalamyz dep jiı şaǧymdanyp jatady. Alaida qanşa jerden tyrysqanmen, bas qalanyŋ bas auruyna ainalyp otyrǧan tütın mäselesın şeşudıŋ joly äzır mümkın bolmai otyr.
KÖMIRSIZ ÖMIR JOQ
Jeke üilerdıŋ peşterı jäne ūiymdar men qoǧamdyq oryndardyŋ kömır arqyly jylytylatyn qazandyqtar mūrjalarynan şyǧatyn tütın ainalany kök tūmanǧa kömıp, tūrǧyndardyŋ tynysyn taryltyp-aq otyr. Būl jaǧdai tek sol maŋaida tūratyn tūrǧyndardyŋ densaulyǧyna ǧana emes, jalpy qala halqyna, aumaq ekologiiasyna da ziian kelıp otyrǧanyn aitu kerek. Iаǧni, tabiǧatqa orasan zor kölemde tütın bölınıp, uly zattar taralyp jatyr degen söz. Mamandar kömır tütınınen atmosferaǧa kükırt dioksidı, azot dioksidı sekıldı asa qauıptı lastaǧyş zattardyŋ taralatynyn aityp, jiı dabyl qaǧyp jatady. Alaida basqa amal joq. Kömırsız ömır joq. Al qala halqy jyldan jylǧa ösıp keledı. Soǧan säikes, qala aumaǧy da ösıp jatyr. «Astananyŋ jaidary jazynan tūnjyraǧan suyǧy men saryşūnaq aiazy köp. Iаǧni, jyl – on ekı aidyŋ 7-8 aiynda kömır jaǧyp şyǧuǧa tura keledı deuge bolady. Kerek bolsa, keibır tūrǧyndar aldyŋǧy jyldary şılde aiyna deiın peş jaǧyp şyqqanyn aitady. «Qazan tua taǧy otpen alystyq. Maŋaidyŋ bärın kül basyp, qolqany qabatyn iıs şyǧarsa da, üidı jyly ūstap tūru üşın şelektep kömır jaǧuǧa tura keledı. Äsırese, borandy künderı tıpten qinalyp qalamyz. Mūndai künderı jaqqan ottyŋ bärı dalaǧa ketedı» deidı keibır tūrǧyndar.
Rasynda, Arqanyŋ qysynyŋ ūzaqtyǧy men qattylyǧy tūrǧyndarǧa bırşama salmaq salyp otyrǧanyn aitu kerek. Ärbır üi qystan qysylmai şyǧu üşın aiyna ortaşa eseppen 5-7 tonna kömır jaǧyp şyǧady. Kömır ǧana emes, tamyzdyq retınde qūrǧaq aǧaş bolmasa taǧy qiyn. Onyŋ bärı qyp-qyzyl aqşa. «Oŋtüstık-Şyǧys şaǧyn audanynda tūryp jatqanyma biyl 9 jyl bolady. Kelgelı peş jaǧumen kelemız. Audany 150 şarşy metr üidı jylytu üşın 12-15 tonna kömır kerek. Tonnasyn 12-13 myŋǧa alamyn. Iаǧni, 120-130 myŋǧa şyǧyndaluǧa tura keledı. Onyŋ syrtynda, tasymal qūny taǧy bar. Oǧan da 10 myŋ teŋge jūmsaimyn. Qūrǧaq aǧaş alamyz. Kuby – 14-15 myŋ şamasynda. Iаǧni, şamamen 150 myŋ teŋgedei şyǧyndanamyz. Qalaǧa kögıldır otyn kelmei, būl mäseleden qūtylmaimyz» deidı qala tūrǧyny Baqytjan Şapaǧatov.
KÖGILDIR OTYNDY TÜSIMIZDE ǦANA KÖREMIZ
Keibır tūrǧyndar kömırdı qys boiy qappen alyp, jaǧyp şyǧatynyn aitady. Sebebı bırden tonnalap tüsırıp aluǧa şamalary jete bermeidı. «Qappen kömır satu saudagerge tiımdı şyǧar. Bıraq bız sekıldı zeinetkerlerge öte qiyn. Bırden tonnalap satyp ala saluǧa şamamyz kele bermeidı. Onyŋ üstıne, tüsırıp ala qoiatyn oryn da joq. Tūratyn baspanamyzdyŋ şaǧyndyǧy ǧana qūtqaryp tūr. Bıreudıŋ vremiankasyn jaldap tūramyz. Bır qap kömırdı 600 teŋgeden alamyz. Bır aptaǧa jetedı. Astanaǧa osydan üş jyl būryn Sairamnan köşıp kelgenbız. Kögıldır otyndy tüsımızde ǧana köretın boldyq» deidı Qamqa esımdı apai.
Osydan bırneşe jyl būryn Astana qalasyna gaz qūbyryn tartu turaly joba qolǧa alynǧan bolatyn. Naqty aitar bolsaq, 2012 jyly Memleket basşysy Ükımetke arnaiy tapsyrma berıp, köp ūzamai jauapty mekemeler Qostanai oblysy arqyly ötetın «Qartaly – Tobyl – Kökşetau – Astana» magistralı men «Beineu – Bozoi – Şymkent» qūbyryna «Qyzylorda – Jezqazǧan – Temırtau – Qaraǧandy – Astana» magistralın jalǧau arqyly elordaǧa gaz jetkızu jobasyn jasaǧan bolatyn. Kerek bolsa, alǧaşqy joba boiynşa jūmystar atqarylyp, jobalyq-smetalyq qūjattamasy da jasalyp qoiylǧan. Alaida qazırgı uaqytta belgısız sebeptermen ekı joba da toqtap tūr. Mamandardyŋ aituynşa, jaqyn aralyqta būl joba ıske asyrylmaityn türı bar.
Bürkıt NŪRASYL
