Kömır arzandai ma?

Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev Aqordada Qauıpsızdık Keŋesınıŋ jiynyn ötkızıp, Ükımetke kommunaldyq tölemder men özge qyzmet türlerınıŋ qūnyn arzandatuǧa tapsyrma bergen edı. Sol joly Elbasy kommunaldyq tarifterdı qatty qymbattatyp, qaraşa halyqty sülıkşe sorǧan monopolis­terdı aiausyz synady. Mıne, endı, arada bır aiǧa juyq uaqyt ötkende Ükımet üiı jaqtan bır jaǧymdy jaŋalyqtyŋ şetı jylt ettı. Prezidenttıŋ tapsyrmasyn oryndamaq bolǧan ministrler 2019 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap barlyq tarifterdı arzandatuǧa kırısıptı. Bylaişa aitqanda, qarapaiym halyqqa merekelık syi daiyndapty.

Ükımet jiynynda söz söilegen Ūlttyq ekonomika ministrı Timur Süleimenov keler jyl­dyŋ basynan elektr quaty, gaz, jylu, su, ūialy bailanys, ǧalamtor, PİK qyzmetı jäne kömır­dıŋ qūny 15-20 paiyzǧa deiın arzandaitynyn mälımdedı. Ol jylu men su, elektr quatyn jetkızu salasyndaǧy 32 monopolistıŋ 1 qaŋtardan bastap 20,3 mlrd teŋgege tarifterdı tömendetu turaly şeşım qabyldaǧanyn aitty. Quanarlyq-aq jaŋalyq emes pe?!. Osylardyŋ ışınen kömırge jeke toqtalyp, qalalar men auyldardaǧy qatty otynnyŋ qūnyna qatysty şaǧyn saraptama jasap körelık.

Mäselenı memorandum şeşedı

Jergılıktı atqaruşy organdardyŋ mälımetıne süiensek, kömırdıŋ qūny onyŋ sapasy men soŋǧy tūtynuşyǧa deiıngı qaşyqtyqqa bailanysty ortaşa eseppen 15 myŋ teŋgenı qūraidy. Sonda qatty otynnyŋ är tonnasy qanşa teŋgege deiın arzandaidy? İnvestisiia­lar jäne damu ministrı Jeŋıs Qasymbek Ükımet jiynynda kömır öndıruşıler, tasymaldau­şylar, önımdı otyn bazasyna qabyldap, satatyndar jäne jergılıktı atqaruşy organdar arasynda memorandumnyŋ jobasy äzırlengenın mälımdedı. Mūndai memorandumdar Astana, Şymkent qalalarynda, Aqmola, Qaraǧandy, Qostanai, Soltüstık Qazaqstan, Şyǧys Qazaqstan, Almaty oblystarynda jasalǧan. Osy jūmys­tardyŋ nätijesınde kömırdıŋ qūny ortaşa eseppen 15-20 paiyzǧa nemese 2500-3000 teŋgege tömendeidı, – dep sendırdı J.Qasymbek.
Ükımet basşysynyŋ közın jetkızbek bolǧan Jeŋıs Mahmūtūly Astanany mysalǧa alyp, kömır baǧasynyŋ qalai arzandaitynyn tüsındırıp berdı. Mysaly, kömır razrezındegı baǧa – 5500 teŋge, ol özgermeidı. Treiderler baǧany 60-70 paiyzǧa tüsıredı, üsteme baǧa 2985-ten 885 teŋgege deiın arzandaidy. Būǧan qosa, şoiyn joldaǧy şyǧyndar 1242 teŋgenı qūraidy. Al kömır qoimalaryndaǧy satuşylardyŋ üstemesı – 2000 teŋge. Olar baǧany 25-30 paiyzǧa, iaǧni, 1500-1700 teŋgege tömendetuge da­iyn. Osylaişa, 15 künnıŋ ışın­de Astanadaǧy kömırdıŋ qūny 18 paiyzǧa kemidı. Astanadan Talapker auylyna deiın tasymaldau qūnyn qosa eseptegende 15642 teŋge. Al baǧany tömendetu şaralarynan soŋ ol körsetkış 13 242 teŋgege azaiady.
Memorandumdarǧa qol qoiu­dyŋ nätijesınde elımızdıŋ te­mır­jol qoimalaryndaǧy Şū­bar­köl kömırınıŋ qūny 15-20 pa­iyzǧa tömendeidı. Qarajyra men Maiköbe de qatty otyndy arzandatuǧa daiyn otyrǧan körınedı. Osy jerde Ükımet basşysy Baqytjan Saǧyntaev barlyq äkımderge arzandaǧan kömırdıŋ baǧasyn ūstap tūrudy, önımnıŋ soŋǧy tūtynuşyǧa arzan baǧamen jetuın qamtamasyz etudı qataŋ tapsyrdy. «Temırjol tūiyqtaryndaǧy baǧa tömendeu­de. Ärı qarai kömırdı kölıkpen tasu – äkımderdıŋ jūmysy. Demek, osy jūmys dūrys atqarylmaityn bolsa, önım qūnynyŋ 15-20 paiyzǧa deiın arzandauy tasymaldaumen ainalysatyn käsıpkerlerdıŋ qaltasyna ketedı. Tūtynuşy baǧanyŋ eşqandai tömendegenın körmeidı» dedı ol köŋılındegı küdıktı jasyrmai
aityp. Öitkenı Astanada kömır satu mausymy qyzǧan kezde keibır jük kölıgınıŋ jürgızuşılerı qulyqqa basyp, qoimadan tielgen kömırge 4 aialdama jerge 20 myŋ teŋge sūraǧan mälım. Ol būl mäselenı bırlesıp oilanuǧa şaqyrdy.

Astanada arzandady

Būl joly da Astana özge öŋırlerge ülgı körsetıp, köş bastady. 4 jeltoqsandaǧy ahual boiynşa, kömırdıŋ baǧasy bylaişa özgerdı: «Şūbarköldıkı» – 11400 teŋge, «Qarajyra» – 13200 teŋge, «Maiköbe» – 12500 teŋge, «Bogatyr-kömır» – 9000 teŋge, «Kuzneskii» – 12250 teŋge. Qalalyq otyn-energetikalyq keşen jäne kommunaldyq şaruaşylyq basqarmasy habarlaǧandai, ba­ǧanyŋ ösuıne jol bermeu üşın kömır satuşylarmen äkımdık arasynda memorandumǧa qol qoiylǧan. «iKomek» taldau jäne jedel äreket etu ortalyǧynyŋ bazasynda halyqtyŋ şaǧymdaryna jauap beretın jedel jelı qūrylǧan. Qūzyrly mekeme elordadaǧy kömırdıŋ qory 12 174, 74 tonnany qūraitynyn, bügıngı taŋda naryqtaǧy ahualdyŋ tū­raqtylyǧyn habarlady.

Auyldyŋ halqy bürseŋdep otyr

Premer-ministrdıŋ alaŋdauy negızsız emes eken. Juyrda auylǧa barǧanymda kömırdıŋ tapşylyǧynan taryqqan, qymbattyǧyna qynjylǧan adamdardy körıp, jaǧamdy ūstadym. Astanadan alys jatqan jerlerdegı jaǧdai ministrler men äkımder aitqandai emes. Öitkenı jyly üide ūiyqtaityn ūlyqtar auyldyŋ häl-küiın bıl­meitını ras. Bılgısı de kelmeidı. Tek joǧary jaqqa «Bärı ta­maşa» dep esep beredı. Joǧaryda kömırdıŋ baǧasyn arzandatu jönındegı memorandum jasalǧan oblystardyŋ tızımınde Qaraǧandynyŋ da baryn söz ettık. Alaida «Kömır qaşan keledı?» dep künde jolǧa qarap, bürseŋ qaqqan auyl adamdaryn körıp, köŋılım päseidı. Sonda jergılıktı jerdegı äkımder Elbasynyŋ, Ükımet basşysynyŋ tapsyrmasyna pysqyryp ta qaramaǧany ma?
«Qyzyl ot qysyramaidy» deitın marqūm äkem. Bıraq bızdıŋ bala künımızde kömır arzan, sapaly, mol bolatyn-dy. Qys tüserde äkem Qaraǧandynyŋ Prişahtinsk qalasyna ülken jük kölıgımen baryp, 2 kün jürıp, eŋ sapaly, qyzuy keremet, ırı kömırdı satyp äkeluşı edı. Ony jük kölıgınen kömır qoraǧa kırgızu degen bır kışıgırım meiramǧa ainalady. Al bügın auyldarda kömır tapşy. Arqanyŋ saqyldaǧan sary aiazy qaharyna mıngende kömırı joq üiler bır-bırınen şelektep qaryzǧa alady. Qaraǧandy kezınde būrynǧy Odaqtaǧy kömır öndıruden üşınşı ülken ortalyq sanalatyn. «Özımız kömırdıŋ üstınde otyrmyz. Bıraq üiımız azynap tūr. Būl mūŋymyzdy kım tyŋ­daidy?» deidı şarasyz küi keşken auyl tūrǧyndary.
Auylda kömır müldem joq emes. Auylǧa jetkenşe, qymbattap ketedı. Qaladan tasityndar bar. Bıraq Qaraǧandynyŋ kömır qoimalarynan är tonnasy 9900 teŋgeden bosatylatyn qatty otynnyŋ qūny auyldar­ǧa jetkende 17-18 myŋ teŋgege, iaǧni, ekı ese qymbattaidy. Bū­ǧan qarap, arzandaǧan kömırdı auyldaǧy jūrttyŋ körmeitınıne köz jetkızesıŋ.
Auyldas aǧam Marsty Qara­ǧandy-Almaty tas jolynyŋ boiyndaǧy dämhanada jolyq­tyr­dym. Qystykünı kömır tasumen kün köretının jasyrǧan joq. Aqşide kömır joqtyǧyn, auyl adamdary jolǧa qarap, bürseŋdep jürgenın jetkızdım. Onyŋ aituynşa, kömırdıŋ baǧasyn oblys äkımdıgındegı qyzmetkerler belgıleitın körınedı. «Men «Şūbarköldıŋ» kömırın Qaraǧandydaǧy HMK degen jerden alamyn. Är tonnasyn būryn 11 000 teŋgeden bosatylatyn. 3-4 künde 9900 teŋgege tömendedı. Qalada odan basqa da kömır alatyn jerler köp. Tek «Şūbarköldıŋ» ırı kömırıne sūranys joǧary. Sol sebepten osy jerge baramyz» dedı ol «käsıbınıŋ» bır qūpiiasyn aşyp. Özı siiaqty «satuşylar» Qaraǧandydan tiep alǧan kömırdıŋ är tonnasyn 120 şaqyrym jerdegı Aqsu-Aiuly eldı mekenıne barǧanda 16 myŋ teŋgeden satady eken. «Auyldarǧa barǧanşa baǧa nege qatty şaryqtap ketedı?» degen saualyma ol: «Mūnyŋ sebebı köp. Bırınşıden, janar-jaǧarmai qymbattap kettı. Odan ärıde MAİ, keden beketterınen ötemız. Tegın emes. Işetın as-suymyzǧa da bıraz qarajat qajet. Är tonnanyŋ baǧasyn oblys äkımdıgındegı qyzmetkerler belgılep beredı. Özımız qoimaimyz. Mysaly, Qaraǧandydan 300 şaqyrym qaşyqtyqtaǧy Qarqaraly, Aqtoǧai audandaryna aparǧanda 18000-20000 teŋgege deiın qymbattaidy» dep tüsındırdı ol mäselenı.
Elbasydan qataŋ eskertu alǧan Ükımet būl joly berılgen tapsyr­malaryn oryndai alar ma eken? Ol üşın äkımder Ükımet basşysynyŋ eskertuınen qorytyndy şyǧaruy kerek. Naqty baqylau bolsa, nätije şyǧady..