Nauryzdyŋ tarihy köne zamannan bastalady. Äigılı Aleksandr Makedonskii ömır sürgen däuırde de nauryz merekesınıŋ bar ekendıgın grek saiahatşylarynyŋ eŋbekterınde aitylady. Qaharman qolbasşynyŋ janynda jürgen tarihşylary ūlystyŋ ūly toiyn alǧaş Samarqanda körıptı. Olar ony bylai dep suretteidı. Bır qatarǧa 365 adam sary tüstes kiım kiıp, ekınşı qatarǧa däl sondai adam qara tüstı kiım kigen. Sary tüs kündı beinelese, qara tüs tündı bederlegen. Ortada laulap janǧan ot qoiylǧan. Ekı toptyŋ müşelerı baraban soǧyp, kernei tartyp, otty üş ret ainalyp, bır-bırımen qūşaqtasyp, tabysyp, onyŋ arty dumandatqan toiǧa ūlasty dep jazady. Bır jylda 365 kün bar. Ekı toptyŋ bır-bırımen qarsy kelgenı kün men tünnıŋ teŋeskenın bıldıredı.
Europa da nauryzdy toilaǧan
Tarihqa zerdelep üŋılsek, köp derekterge qanyq bolamyz. Aitalyq, ūly merekenı Europa da toilaǧan. 1831 jylǧa deiın Angliia jaŋa jyldy nauryzda qarsy alyp, ūlys künın bes kün dumandatqan. Ūmytpasam, 1831 jyly aǧylşyndar elınde äielder partiiasy qūrylady. Sol partiianyŋ alǧaşqy qūryltaiynda «bız hristiandyq merekege oraluymyz kerek» dep jaŋa jyldy qaŋtarǧa köşırgen. Aǧylşyndardyŋ nauryzdy qai zamannan bastap toilaǧany turaly derek qolymda joq. Erteden kele jatqan dünie dep topşylaimyn. Bıraq ūly meiramnyŋ dınge eşqandai qatysy joq.
Şyǧys halyqtary men türkıler nauryzdy jyl basy dep sanaǧan. Mäselen, grekter, armiandar, buriattar, şuvaştar, täjıkter, tatarlar köneden aituly merekenı toilaǧan. Grekter nauryzdy «patrih» dep ataǧan. Armiandar «navosar» dep ädemılegen. Täjıkter «gül nauryz» dep äspettegen. Zamanynda nauryz halyqaralyq mereke sanaldy. Parsy jūrty da ūlys künın ūlyqtaǧan. Olar bırneşe kün är jerge ot jaǧyp, soǧan mai qūiǧan. Sumalaq dep atalǧan ūlttyq köje daiyndaǧan. Ony jetı aq kesemen elge taratqan. Eskı kiımdı tastap, eskı şynaiaqtardy syndyrǧan. Bır-bırıne gül syilap, üi qabyrǧasyna kün belgısın salǧan. Sporttyq oiyndar ötkızgen.
Bızdıŋ ata-babamyz da nauryzdy erekşe qadırlegen. Nauryzdy amal aiy dep bölektegen. Amal degenımız, ekı aidyŋ toǧysuy dep aitqan. Ony babalarymyz «amal jūldyzy» dese, arabtar «hamal» dep ataǧan. Qazaqta jetı amal bar. Olar: ait toǧamy, qaraşanyŋ qaituy, qys toqsan, kiıktıŋ matauy, ürkerdıŋ batuy, künnıŋ toqyrauy, qaraşanyŋ qary degen. Osynyŋ bıreuı nauryzǧa säikes keledı. Bızdıŋ bala künımızde ūlys künın nauryzdyŋ on törtınen bastap toilaityn. Eskışe köktemnıŋ alǧaşqy künı. Ülkender şelpek pısırıp, täuır kiımderın kiıp, üi aralaityn. Qystan qalǧan sürdı qazanǧa salatyn. Osy künge qarap, aldaǧy aua raiyn boljaǧan. Mäselen, qoidyŋ qūmalaǧy qarǧa batsa, köktem erte şyǧady, qarǧa batpasa, köktem sozylady dep eseptegen. Atalalarymyz 22 Nauryzdy kün men tün teŋesıp, jyl auys-ty dep därıptegen. Sondyqtan, būl kündı özgertuge bolmaidy. Är närse öz uaqytymen bolǧan jön. Köne däuırde ǧūn patşalary ūlystyŋ ūly künınde tauǧa şyǧyp, künge qūrbandyq şalyp, kökten şapaǧaty mol bata tılegen.
AQMOLADAǦY ALǦAŞQY TOI
Ūzaq jyldar boiy salqyn saiasattyŋ saldarynan elımızde nauryz merekesı toilanbady. Jariialyqtyŋ jelı oŋynan soqqanda qyzyl partiianyŋ köbesı sögıle bastady. 1989 jyl. Selinograd atanyp sıresıp tūrǧan kezımız. Osy eldıŋ bır top ūltjandy azamattary bırıgıp, oblystyq partiia komitetıne nauryzdy toilauymyz kerek dep talap qoidyq. Sol kezdegı partiia komitetınıŋ ideologiia hatşysy Maǧauiia Esmaǧambetovaǧa kırıp, barlyq jaǧdaidy tüsındırdık. Bıraq oblys basşylary asa peiıldı bolǧan joq. «Baiaǧyda ūmytylǧan mereke, ūltşyldyqtyŋ saryny bar, qoia tūryŋyzdar» degen äŋgıme aitty. Bız de alǧan betımızden qaitpadyq. «Osydan 5-6 myŋ jyl būryn toilanyp kele jatqan dästürlı meiram. Ony kezınde keibıreulerdıŋ terıs tüsındıruımen sızder aityp otyrǧan ūltşyldyq reŋ berılgen. Sodan toqtatyp tastaǧan» dep otyryp aldyq. Aqyry basşylar könbeitın bolǧandyqtan, ūly merekenıŋ tarihyn jazyp körseteiık degen ūiǧarymǧa keldık. Derekke üŋılsek, bızdıŋ elımızde qazan revoliusiiasynan keiın 1923 jyldyŋ ortasy men 1930 jylǧa deiın nauryz meiramy atap ötılgen. Onyŋ basynda Beiımbet Mailin, Säken Seifullin sekıldı ardaqty azamattar jürgen. Odan keiın Türkı älemı turaly taǧylymdyq dünieler jazǧan Radlovtyŋ jäne taǧy basqa tarihşy ǧalymdardyŋ eŋbekterın tauyp, sonyŋ bärın mūqiiat aq qaǧazǧa jazyp alyp kelsek te, oblys basşylary selqostyq tanytty.
Sodan endı bız osynda bedeldı qyzmette jürgen aqsaqaldarǧa qolqa saldyq. Oblysta halyqtyq baqylau komitetınıŋ töraǧasy Moldahmet Dosev degen qariia boldy. Kezınde Qajymūqan men Äzdenbai saldy körgen, qazaqtyŋ eskı dünielerın jinap jüretın, atbegılık qasietı bar, serıleu kısı bolatyn. Säken Seifullinnıŋ muzeiın aşuǧa atsalysyp, asyl tūlǧaǧa qatysty köptegen jädıgerlerdı tauyp bergen de – osy azamat. Odan keiın qaladaǧy pedinstitutta eldıŋ dästürı men ädebietın jetık bıletın Beken Nūrtazin aqsaqal sabaq berdı. Sol aǧalarymyzǧa jaǧdaidy tüsındırıp aittyq. Moldekeŋ men Beken bılek sybanyp, barlyq şaruaǧa özderı kırıstı.
Qysqasy, partiia komitetınıŋ betı berı qarap, oblystyq deŋgeide sol jyldyŋ mausym aiynyŋ basynda nauryzdy atap ötetın boldyq. Qyzu daiyndyq bastalyp kettı. Toidyŋ baǧdarlamasyn äzırledık. Komissiia qūryldy. Aqyndar aitysy, baluandar küresı, jyrşy-termeşıler saiysy, alaman bäige deisız be, bärı de ūiymdastyryldy. Nauryz toilanady degennen keiın aimaqtaǧy barlyq ūltjandy azamattardyŋ boiynda qūlşynys paida boldy. Bärı de bır kısıdei jūmylyp kettı. Bügıngı Täuelsızdık jäne Beibıtşılık pen kelısım saraiy tūrǧan jazyq jerge eluden astam aq şaǧaladai kiız tıgıldı. Sol kezde oblysta on ekı audan bar. Solardyŋ bärı de toiǧa tas tüiın daiyndyqpen kelıp, aitarlyqtai üles qosty. Jeroşaq qazylyp, qazanda jylqynyŋ etı būrq-būrq qainap jatty. Aqyndar aitysy da köpşılıktıŋ qūmaryn qandyrdy. Ülken sahna qūryldy. Alǧaşqy sözdı Moldahmet aǧamyz alyp, jūrtşylyqqa nauryz turaly tanymdyq oi aityp, batasyn berdı. Eşkım de merekeden şet qalǧan joq. Kelgen adamdardyŋ bärı kiız üidegı ülken astan däm tatyp, nauryz köje ıştı. Şyndyǧyn aitqanda, toi auyz toltyryp aituǧa tūrarlyq keremet därejede öttı. Ūlttyq ruh köterıldı. Qorǧaljyn, Ereimentau, Sıletı, Būlandy audandary tıkken aq boz üiler taŋdauly degen märtebege ie boldy. Astrahan audanynyŋ jıgıtı bas baluan atandy. Mıne, bügıngı bas qalamyzdaǧy nauryz toiy osylai bastaldy. Odan keiın qalyptasqan dästürge ainaldy.
QYDYR BABA MEN ŪMAI ANA
Bügınde qoǧamda nauryzdy ūlttyq mazmūnda ötkızu turaly pıkırler jiı aitylady. Būl jaiynda QR Parlament Mäjılısınıŋ deputaty bolyp jürgen kezde öz oiymdy bıldırdım. Nauryz ben onyŋ tarihy turaly aitqanda, aldymen Qydyr baba men Ūmai ana jaily söz qozǧauǧa tiıspız.
Qydyr – qazaqtyŋ, sondai-aq, basqa türkı tıldes halyqtardyŋ erekşe jarylqauşy qasietke ie äuliesı. Ol künderdıŋ künınde «qyryqtyŋ bırı» bolyp jolyǧyp, baǧyŋdy jandyrady. Sondyqtan jüzdeskenderdıŋ bärın kemsıtpei, bölıp-jarmai ıltifat körsetuıŋ kerek. Qydyr – būl tūrǧyda adam balasyn özara jarastyruşy, alys-jaqyndy tabystyruşy kielı tūlǧa.
Ūmai ana – türkı tektesterdıŋ Haua anadan soŋǧy ūly anasy, äiel men balanyŋ pırı, meiırım-şapaǧat şuaǧyn şaşqan kün didarly äuliesı. Oǧan ata-babalarymyz: «Jüregımızdı jylyta gör, qatygezdık pen öşpendılıkten saqtai gör» dep syiynǧan.
Mıne, osy ekı äulie Nauryz künı aldynda jäne toi künı balabaqşalardaǧy baldyrǧandar men tömengı synyptardaǧy jetkınşekterge syilyq ülestırse, batalaryn berıp, igı tılek bıldırse, ūlttyŋ ūly meiramy – nauryz merekesınıŋ tarihy men erekşelıkterı jaily äŋgımelep berse, qūba-qūp emes pe?! Būl aldaǧy uaqytta dästürge ainalsa, bala jüregıne Qydyr babanyŋ kiesı, Ūmai ananyŋ meiırım şuaǧy darymai ma? Ūlttyq ūlaǧat pen tälımge ainalmai ma? Dästürımız ben saltymyz baldyrǧandarǧa äserlı nasihattalmai ma?! Aiaz ata men Aqşaqar sekıldı baǧzy zamandarda türkı jūrtynyŋ da öz keiıpkerlerı bolǧan. Qydyr ata men Ūmai ana rölınde bolmasa da, ötıp bara jatqan qysty qariiaǧa teŋep, sol ekeuınıŋ beinesın jasap, törge otyrǧyzǧan. Ūlystyŋ ūly künınde Qydyr ata eldıŋ aldyna şyǧyp, halyqqa batasyn berse, qasynda köktemdei jadyrap aru qyzymyz jürse, ol da sol elge gülden şaşu şaşyp, köŋılımızdı körkeitse degen tılegımdı aitqan edım. Mūny bärımız bügınnen bastap qolǧa alsaq, ädemı dästürge ainalyp keter edı. Sodan keiın mereke jaily än az, türlı deŋgeidegı sahnaǧa arnalǧan teatrlandyrylǧan körınıster de tapşy. Sonyŋ bärın keiıngıge qaldyra bermei, qolǧa aluymyz qajet.
Aldan SMAIYL,
Jazuşy, QR Memlekettık syilyqtyŋ laureaty
