Konstitusiialyq qūndylyqtar Qazaqstan qoǧamyn bırıktıredı

Elımızdıŋ Ata Zaŋy – Konstitusiia memlekettıŋ jäne qoǧam damuynyŋ berık ırgetasy, qazaqstandyqtardyŋ teŋ, ädıl qūqyqtary men bostandyqtarynyŋ kepılı bolyp tabylady. Eŋ bastysy – Konstitusiia adamnyŋ qūqyǧy men bostandyǧyn qorǧaityn negızgı zaŋ. Konstitusiia – memleket pen jeke adamnyŋ bos­tandyǧy jäne özara jauapkerşılık qaǧidattaryna kepıldık beretın asa maŋyzdy saiasi jäne qūqyqtyq qūral, qoǧamdyq kelısım.

1995 jylǧy 22 mamyrdaǧy Elbasy­myz­dyŋ qaulysymen arnaiy qūrylǧan saraptyq-konsul­tativ­tik keŋes Prezidenttıŋ tıkelei jetekşılıgımen Ata Zaŋymyzdyŋ jobasyn daiyndau barysynda azamattardyŋ 1100 ūsynysyn eskerıp, soǧan orai osy zaŋ jobasyndaǧy 98 baptyŋ 55-ıne eleulı özgerıster engızgen. 1995 jyldyŋ 30 tamyzynda respublikalyq referendumda barşa qa­zaqstandyqtar dauys be­rıp, olardyŋ 90 paiyzǧa juyǧy adam jäne ömırı, onyŋ qūqyqtary men bostandyqtary eŋ qymbat qazyna dep tanyǧan qūjatty Negızgı Zaŋ retınde qabyldady.
Konstitusiia halyqtyŋ müddesı men erkın ıske asyra otyryp, qazaqstandyqtardy yntymaq-bırlıkke tartudyŋ quatty bastauy boldy.
Jaŋa memlekettılıktıŋ qalyptasuynda, nyǧaiuy men damuynda basty röl memleketı­mızdıŋ saia­si-qūqyqtyq tıregı bolyp tabylatyn eŋ Negızgı Zaŋǧa tiesılı.
Qazaqstan Prezidentı N.Nazarbaevtyŋ Konsti­tusiia­nyŋ qabyldanuy­nyŋ 20 jyldyǧyna arnalǧan halyqaralyq ǧy­lymi-praktikalyq kon­fe­rensiiada söilegen sözınde: «Bızdıŋ Ata Zaŋymyzda tabys­ty damu üşın de, Ūlttyŋ özın-özı jaŋǧyrtuy üşın de qajettı barlyq qūqyqtyq tetıkter bar. Bız 2050 jylǧa deiıngı strategiialyq baǧdarlamamyzdyŋ negızınde aldymyzǧa Qazaqstandy älemdegı eŋ damyǧan 30 eldıŋ bırıne ainaldyru jönınde ja­handyq maqsat qoidyq» dedı.
Azamattyq qoǧam damyp, jetıluınıŋ keleşegın anyqtau üşın qoǧamda ömır süretın adam­­­dardyŋ ūstanatyn basty qūndy­lyqtary anyqtaluy qajet. Halyqtyŋ ruhani basty qazynasy ata-babasynan berı kele jatqan, qanymyzǧa sıŋgen tarihi, mädeni mūralary qūndylyq ūǧymynda şoǧyrlanǧan. Qūndylyq – adamdy qai topqa jatqyzuǧa bolatynyn säikes­tendıretın belgı, adamnyŋ moraldyq bas­ty qaǧidalary jäne ömırlık baǧdarlary.
Qazaqstannyŋ täuelsız, qua­t­­ty jäne damyǧan azamattyq qoǧamy bar tabys­ty memleket retınde qalyptasuy men damuynyŋ bükıl jaŋa tarihy – būl Qazaqstan Respublikasynyŋ qazırgı zamanǧy konstitusiia­lyq qūndylyqtaryn, onyŋ qyz­­metınıŋ tübegeilı prinsipterın ornyqtyru jäne olardy ızınşe ıske asyru.
Konstitusiialyq qūn­dy­lyq­tar degenımız – elı­mızdıŋ Konsti­tusiiasynda körınıs tapqan, qoǧam üşın basty talap bolyp taby­latyn ädıldıktı, teŋdıktı, erık­tılıktı qamtamasyz ete alatyn, iaǧni özara tepe-teŋdıktı saqtaityn äleumettık prinsipterdıŋ, ūstanymdardyŋ, basty ömırlık baǧdarlardyŋ jiyntyǧy.

Täuelsız Qazaqstannyŋ qoǧamdy bırıktıretın basty qūndy­lyqtary men qūrylymdaryn tüpkılıktı bekıtıp, onyŋ zaŋdy­lyǧyn jäne halyqaralyq deŋgeide tanyluyn qamtamasyz etken Respublikanyŋ qoldanystaǧy Konstitusiiasyna negız etıp alyndy.
Konstitusiia elımızdıŋ basty qūndylyqtary retınde qoǧamdyq-saiasi bırlıktı, kelısım men tūraqtylyqty qalyptastyrǧanyna kuä bolyp otyrmyz.
Qazırgı Qazaqstan üşın kons­titusiialyq qūndylyqtardyŋ basymdyq mänı bar: bırınşıden, Ata Zaŋ ūlt qūralatyn jäne ūlttyq bıregeilıktı saqtaityn qaǧidalardy anyqtaidy. Jalpyǧa ortaq tanylǧan jäne negızgı halyqaralyq qūjattarda bekıtılgen adami qūndylyqtardy eskere otyryp, Konstitusiia­da adamnyŋ qymbat qazyna ekenı, adam qūqyǧynyŋ teŋdıgı, kez kelgen jaǧdaiǧa bailanysty bıreudı kemsıtuge jol berılmeitındıgı, jekemenşıkke qolsūǧylmauy, pıkırdıŋ äraluandyǧy, adamdy tua bıtken qūqyqtary men bostandyqtarynan aiyruǧa bolmaityndyǧy, halyqtyŋ egemendıgı turaly ırgelı erejeler bekıtılgen.
Elımızdıŋ Ata Zaŋynda adam qūqyqtary men bostandyqtaryn qūndylyq retınde jariia­laumen bırge, ekonomikalyq, äleumettık, saiasi jäne mädeni jaǧdai jasau, sonymen bırge memleket tarapynan adam qū­qyqtary men bostandyqtaryn qamtamasyz etu, osy qūqyqtarǧa qandai da bır nūqsan keltıruden qorǧaityn arnaiy zaŋ kepıldıgı qarastyrylǧan.
Ekınşıden, ortaq tarihi taǧ­dyr bırıktırgen Qazaqstan hal­qyn erkındık, teŋdık jäne tatulyq mūrattaryna berılgen beibıtşıl azamattyq qoǧam qūru üşın tüsınıktı jäne bolaşaqqa jıtı köz tıkken ömırlık baǧdarlardy aiqyndaidy.
Konstitusiianyŋ ruhy men ideialaryn kündelıktı ömırge engızu, qoǧam ömırınıŋ barlyq jaqtaryn Konstitusiiaǧa säi­kes­tendıru qūqyqtyq, iaǧni memlekettık strategiialyq jos­parlau saiasatynyŋ däiektılıgın talap etedı. Konstitusiiada ūlt baǧyt tüzegen maqsattar naqty jazylǧan. Negızgı Zaŋda Qazaqstan Respublikasy özın demokratiia­lyq, zaiyrly, qūqyqtyq jäne äleumettık memleket retınde ornyqtyrady dep bekıtılgen. Būl Qazaqstannyŋ öz mümkındıgıne qarai osy atalǧan baǧytta damuǧa niet alǧanyn bıldıredı jäne būl üderıstıŋ üzdıksız, ūdaiy ekendıgın körsetedı.
Qazaqstannyŋ ädıldık qaǧidatyna negızdelgen müddelerın bırıktıretın äleumettık toptarynyŋ, memlekettegı būqaralyq jäne jeke müddelerdı ortaqtas­tyra alatyn, jeke tūlǧanyŋ damuyna ämbebap jaǧdai jasaityn basty qūndylyqtary men baǧdarlaryn, prinsipterın tüpkılıktı bekıttı. Oǧan mynalardy jatqyzady: qoǧamdyq tatulyq pen saiasi tūraqtylyq; bükıl halyqtyŋ igılıgın közdeitın ekonomikalyq damu; qazaqstandyq patriotizm; memleket ömırınıŋ asa maŋyzdy mäselelerın demokratiialyq ädıstermen, onyŋ ışınde respublikalyq referendumda nemese Parlamentte dauys beru arqyly şeşu.
Täuelsız, güldengen memleket retınde mäŋgı ömır süru ideiasy, elımızdıŋ tūraqty damuyn, sondai-aq ortaq tarihi taǧdyry bar halyqtardyŋ bırtūtas ūlt bolyp qalyptasuynyŋ basty qūndylyqtary Konstitusiianyŋ alǧy sözı men jalpy erejelerınde ornyqqan.
Üşınşıden, memlekettıŋ egemendıgın ıske asyrudyŋ maŋyzdy elementı Qazaqstan Respublikasynyŋ memleketınıŋ täuelsızdıgın saqtap qaludy közdegen ūlttyq müddelerdı bırıktıre alatyn qūndylyqtar körınıs tapqan: memlekettık bilıktıŋ bırden-bır bastauy – halyq, memlekettık bilıktıŋ bırtūtastyǧy, bilıktıŋ tarmaqtarǧa bölınuı, memleket aumaǧy­nyŋ tūtastyǧy, respublikalyq basqaru nysany, Konstitusiianyŋ eŋ joǧary zaŋdy küşı, Respublikanyŋ bükıl aumaǧynda Konstitusiia tıkelei qoldanyluy, memlekettık rämızderınıŋ, elordasynyŋ jäne memlekettık tıldıŋ märtebesı jäne t.b.
Qoǧamdy basqarudaǧy saiasi jüienıŋ tiımdılıgın arttyru jäne memlekettıgımızdıŋ myzǧymastyǧyn tolyqqandy qamtamasyz etu baǧytynda elımızde jürgızılgen konstitusiialyq reforma älemde bolyp jatqan jaŋa jahandyq özgerısterge tötep berdı.
2017 jyly Qazaqstan Respub­likasynyŋ Konstitusiiasyna özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly Zaŋmen Respub­li­kanyŋ konstitusiialyq qūndylyqtaryn jäne qyzmetınıŋ tübegeilı prinsipterın jaŋa mazmūnmen tolyqtyra tüstı. Konstitusiiada belgilengen memlekettiŋ täuelsızdıgı, Respub­likanyŋ birtūtastyǧy men aumaqtyq tūtastyǧy, ony basqaru nysany, sondai-aq täuelsız Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy ırgesın qalaǧan Respublika qyz­metınıŋ tübegeilı prinsipterı jäne Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasynyŋ märtebesın özgertuge jol berılmeitını engızıldı.
Endı Respublika Prezidentıne adamnyŋ jäne azamattyŋ qū­­qyq­tary men bostandyqtaryn qorǧau, memlekettıŋ ūlttyq qauıpsızdıgın, egemendıgı men tū­tastyǧyn qamtamasyz etu müdde­sınde, küşıne engen zaŋ­nyŋ nemese özge de qūqyqtyq aktınıŋ Kons­titusiiaǧa säikestıgın qarau turaly Konstitusiia­lyq Keŋeske ötınış joldauǧa qūqyq berılgen.
Sottardyŋ özderınıŋ qarauynda jatqan ıs boiynşa qoldanyluǧa tiıstı zaŋdar jäne özge de normativtık qūqyqtyq aktıler normalarynyŋ konstitusiialyǧyn tekseru turaly ūsynymmen Konstitusiialyq Keŋeske jügınu räsımı jeŋıldetıldı. Ūsynymǧa töraǧanyŋ qol qoiuy qajet degen talap alyp tastaldy. Endı ötınışke sudia jeke özı qol qoiady. Būl jaŋa tärtıp sot törelıgın ıske asyru kezınde sudia täuelsız degen konstitusiialyq qaǧidaǧa säikes keledı. Qabyldanǧan özgertuler qoldanystaǧy zaŋnamanyŋ el Konstitusiiasyna säikestıgı belgılı bır deŋgeide özderıne bailanysty bolatyn sottardyŋ belsendılıgın barynşa arttyruǧa yqpal etedı.
Byltyrǧy jylǧy konstitusiialyq novellalardy ömırge engızu üş baǧytta ıske asyryldy. Bırınşıden, zaŋdardy jäne basqa da qūqyqtyq aktılerdı qabyldau, iaǧni jaŋartylǧan Konstitusiiaǧa qoldanystaǧy zaŋnamany säikestendıru; ekınşıden, jaŋa qūqyq qoldanu praktikasyn qalyptastyru; üşınşısı, qoǧamdyq sanany, sonyŋ ışınde azamattar men memlekettık qyz­metkerlerdıŋ qūqyqtyq mädenie­tın jaŋǧyrtu.
Konstitusiialyq reforma nätijesınde Parlament pen Ükımettıŋ jauapkerşılıgın arttyru maqsatynda Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ 11 konstitusiialyq zaŋda, 11 kodekste jäne 80 zaŋda qaras­tyrylǧan 35 bilık ökılettıgı memlekettık organdar arasynda qaita bölındı. Osylaişa, kons­titusiialyq reforma özındık konstitusiialyq mätınımen ǧana şektelgen joq, bügınde ol zaŋnamadaǧy, sonyŋ ışınde zaŋǧa baǧynysty retteu deŋgeiındegı eleulı özgerıstermen rastaldy. Osy şaralar 2000-jyldardan bastap ret-retımen ıske asyrylyp kele jatqan äkımşılık reformanyŋ jalǧasy bolyp tabylady.

Unzila ŞAPAQ,
Qazaqstan Respublikasy
Konstitusiialyq Keŋesınıŋ müşesı,
zaŋ ǧylym­darynyŋ doktory