Körnektı aqyn, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, halyqaralyq «Alaş» syilyǧynyŋ laureaty Ǧalym Jailybai osydan bırneşe jyl būryn «RUH» mesenattar kluby taǧaiyndaǧan «Abai» syilyǧyn ielendı. Biylǧy Abai atyndaǧy ädebiet jäne öner salasyndaǧy Memlekettık syilyq bäigesıne «Ai taŋbaly arǧymaq» atty jaŋa jyr jinaǧyn qosyp otyr. Aqynnyŋ öleŋderı men audarmalary, poemalary toptastyrylǧan būl kıtap «Käusar» baspasynan jaryq kördı. Kölemı tört jüz betke juyqtaityn jinaq – avtordyŋ taŋdamalysy ıspettes.
«Aqyndyq ruhtyŋ küştılıgı – avtordyŋ boiyndaǧy biık qasiet. Ol talantpen, zaman sabaǧymen, bılımmen tolysady. Osyny tüsınu arqyly bız aqyn qūpiiasyna kıremız, onyŋ jazǧandaryn janymyzben qabyldap, tabiǧatyn tanuǧa bır taban jaqyndaimyz. Ǧalym aqyn boiynda osyndai ūly aqyndarda bolatyn qasiet bar» degen pıkır bıldırgen edı akademik Serık Qirabaev Ǧalym Jailybaidyŋ şyǧarmaşylyǧy jönınde.
Qazaq atqa mıngende äruaqtanyp ketedı. Jylqyşynyŋ balasy bolyp, özı de bala kezınde jabaǧyǧa, taiǧa mınıp, jasynda jylqy baqqan aqynnyŋ boiyndaǧy küştı ruhtyŋ dänı sol uaqytta sebıldı dep paiymdaimyz. Jalpy Ǧalym Jailybaidyŋ stihiiasynyŋ bırı jylqy tärızdı. Oǧan ılgerıde jaryq körgen «Ardaküreŋ» jäne osy «Ai taŋbaly arǧymaq» atty kıtaptary dälel. Ädebi bäigege tüsıp jatqan būl jinaqtaǧy keibır öleŋderdıŋ ataulary da sodan habar beretındei. Kıtapqa atau bergen öleŋnen basqa «Toǧyzynşy aqpan. Qysyraqtyŋ üiırı», «Qūlagerdıŋ köz jasy», «Arǧymaqtar», «Qaz moiyndy er salyp», «Jetım qūlyn», «Jylqyşynyŋ balasy», «Jalynan sylap», «Ei, enesı ölgen qūlyn kün…», «Kerbestınıŋ kekılı» degen öleŋderde aqynnyŋ tabiǧaty jatyr.
…Jylap aqqan jyltyrap
jylǧa basy,
Aiyl jiyp, aikezbe tünde
adasyp…
Ai taŋbaly arǧymaq,
ainalaiyn,
Dalaǧa yntyq, ekeumız
qyrǧa ǧaşyq…
Nemese:
…Jazdar qaldy soŋymda,
küzder qaldy,
Tai tūiaǧy janşyǧan ızder
qaldy.
Jylqyşynyŋ balasy –
jylqy mınez –
Tūnyqtyŋ da tūnyǧyn ızder mäŋgı… – degen şumaqtardan aqynnyŋ nenı armandaityny men nenı aŋsaitynyŋ aŋǧaramyz.
Sol tūnyqtyŋ tūnyǧy – öleŋderı. Būl tūrǧydan aqyn ızdegenın tapty. Taudy körmegen qyr balasy Jezqazǧannan aqyndyq armandy arqalap, Almatyǧa attanǧanda aldynan Tūmanbai Moldaǧaliev siiaqty aqyndar şyǧyp, şabytyna şabyt qosty.
…Tūma közın baǧyttap
tūnyǧyna,
Tūmaǧaŋdar qondyrǧan
tūǧyryma.
Taudy kördım… Tau köru
arman edı
Tau körmegen ǧūmyry
qyr ūlyna.
Tau kördım de, taudai bop
tülep östım,
Bar ǧūmyrym ışınde jür
elestıŋ.
Ūly bola aldym ba,
almadym ba –
Köp aqynnyŋ, bılerım, bırı emespın… – deidı öz baǧasyn bıletın aqyn.
Ras, Ǧalym Jailybai – aqyndardyŋ bıregeiı. Taǧy da Serık Qirabaevtyŋ pıkırıne jügıneiık. «Ǧylymnyŋ aqyndyq önerdegı jaŋaşyldyǧy – tılınde, onyŋ beinelılık sipatynda, suretkerlıgınde… Ǧalym öleŋderı – bügıngı qazaq lirikasynyŋ jaŋa betterı. Bızge kerek öleŋ osy – bügıngı öleŋ» deidı akademik.
Aqynnyŋ jyrlary oqyrmandy osy tılınıŋ şūrailylyǧymen tartady. Öleŋderı sözben salynǧan sūlu suret siiaqty äser beredı.
Mäselen:
Köŋılımnıŋ qaz ūşty
tüstıgınen,
Küi kümbırın estıdım
qūs tılınen.
Qanatyna sol qazdyŋ
jaryq bailap
Jūldyzdar da tömenge tüstı, bılem… – degen şumaqtan qiialynda aspan älemı tua qalady. Osyndai türlı qiialǧa jeteleitın öleŋder, tūtas şumaqtar aqynda öte köp.
Aqyndar eldıŋ mūŋyn jyrlamaidy, halyqtyŋ jyrtysyn jyrtpaidy, öleŋderıŋde ūltqa janaşyrlyq joq degen pıkırlerdı estıp jatamyz. Būl sözdıŋ Ǧalym Jailybaiǧa qatysy joq dep oilaimyz. Ol jūrtpen bırge jaqsylyqqa süiınıp, jamandyqqa küiınedı. Sony öleŋ tılımen beinelı jetkızedı. Bır mysal – elge ındet kelgende aqyn ünsız qala almady. «Koronavirus kelgen kün», «Osy ındetten», «Vaksina» atty öleŋderı sol uaqytta jazyldy.
Bır qiyrda – ümıt,
bır qiyrda – arman,
Mūnartqan künım mūŋǧa
üiır bolǧan.
Jabyǧyp kettım, jalyǧyp
kettım
Onlain-ömır,
ZUM-jiyndardan…
Basqaǧa da arman, qasqaǧa
da arman,
Mazamdy aldy
masqara-jalǧan.
Küzıŋdı körmei
sarǧaidy janym –
Jüzıŋdı körmei maska orap alǧan… Osyndai küidı basymyzdan köbımızdıŋ keşkenımız ras.
San jaqynym joq boldy
osy ındetten,
Bauyr ketken, aiauly dosym
ketken,
Eseŋgırep elsızde esım
ketken,
Esım ketken…Köŋılden
hoşym ketken.
Osy ındetten… Aqynǧa talai adam qosylady dep oilaimyz.
2019 jyldyŋ jeltoqsan aiynyŋ soŋǧy künderı Almatyda ūşaq apaty boldy. Bek Air äue kompaniiasynyŋ «Almaty – Nūr-Sūltan» baǧytyndaǧy Fokker 100 ūşaǧy qūlady. Soǧan bailanysty 28 jeltoqsan Aza tūtu künı bolyp jariialandy. Aqyn da elmen bırge qaiǧyryp, «Aza küiı» öleŋın arnady. Osyndai bırtūtas eldıŋ qaiǧysy men mūŋyn «Saryarqa. «Proton» qūlaǧan jyl», «Qairan Arys» öleŋderınde de jyrlady. Semei poligonynyŋ qasıretın «Suretşı Kärıpbek Küiıkovtıŋ «Jarylys» kartinasy» öleŋımen berdı.
…Baqaiyŋda – qylqalamyŋ,
şabyt kep,
Balqantauǧa ara-tūra
baryp kep.
…Sonau jylǧy jarylysqa
qoiylǧan
Tırı eskertkış özıŋ be edıŋ,
Kärıpbek?!
Dürlıktırıp qalyŋ eldı
qyrdaǧy,
Būl Kärıpbek tua sala
jyrlady.
…Qolsyz bolyp keldı jaryq
düniege –
Jolsyz, jönsız saiasattyŋ qūrbany… – deidı aqyn.
«Ai taŋbaly arǧymaq» kıtaby üş bölımge bölıngen. «Menıŋ appaq qūstarym» bölımınde aqynnyŋ öleŋderı, «Jyly jel» atty tarauynda audarmalary, al «Sūraq belgısı» atty bölımınde poemalary toptasqan. Ǧalym Jailybai Aleksandr Puşkin, Robert Stivenson, Giiom Appoliner sekıldı klassikterden bastap Natalia Harlampeva, Sergei Mnasakanian, Makvala Gonaşvili, Kerim Otarov syndy aqyndardyŋ jyrlaryn qazaqşalady. Sonyŋ ışınde iakut aqyny Natalia Harlampevanyŋ «Tübım – tümen türkıden» jäne Sergei Mnasakaniannyŋ «Dala jyry» atty öleŋderınen bır jaqyndyq tauyp, tärjımalady dep paiymdaimyz.
Bır aita keterlıgı, Ǧalym Jailybaidyŋ da öleŋderı älemnıŋ bırneşe tılıne audaryldy. Sonyŋ ışınde biyl QarLagtyŋ qaraly tarihynan syr şertetın bır ǧana «Qara oramal» poemasy 16 tılge, «Sūlubaidyŋ änı» kıtaby tört tılge tärjımalandy.
«Aqyn Ǧalym Jailybaidyŋ poemalary – bır-bırıne jalǧasqan tūtas dünie. HIH-HH ǧasyrlardaǧy qazaq jūrtynyŋ tolyqqandy şejıresın, tarihyn, osy şyǧarmalardan oqi alamyz. Izdenıske bai, talantty dünieler» deidı ädebiettanuşy ǧalym Mekemtas Myrzahmetūly. «Ai taŋbaly arǧymaq» kıtabyna sonyŋ üşeuı «Sūraq belgısı», joǧaryda atalǧan «Sūlubaidyŋ änı» jäne «Tamaköşken» dastandary engen. Atauy aityp tūrǧandai, «Sūraq belgısı» atalatyn poemada aqyn Täurat, Injıl men Qūrannan tartyp, adamzatty tolǧandyratyn mäŋgılık saualdarǧa jauap ızdeidı. «Ǧalymnyŋ «Sūraq belgısı» – salmaǧy san ǧasyrǧa jük bolarlyq dünie» deidı būl şyǧarmasy jaiynda jazuşy Smaǧūl Elubai.
Körnektı jazuşy Qabdeş Jūmadılovtı süisıntken «Sūlubaidyŋ änı» poemasynda Ospan batyr köterılısı, onyŋ töŋıregı turaly aitylady. Al «Tamaköşkende» aqyn kämpeskeleu, aşarşylyq siiaqty bır rudyŋ ǧana emes, qazaqtyŋ qasıretın jyrlaǧan.
Ǧalym Jailybaidyŋ kezınde mesenattar taǧaiyndaǧan «Abai» syilyǧyn aluy beker emes dep oilaimyz. Osyǧan deiın Memlekettık syilyqqa da bırneşe ret ūsynylyp, joly bolmady. Būl jolǧy bäigede aq jol bolsyn!
