Bügıngı kelelı äŋgımemızdıŋ qonaǧy – qoǧam qairatkerı, professor, qalamger, QR Parlamentı Mäjılısınıŋ ekı şaqyrylymynyŋ deputaty bolǧan Myrzakeldı Kemel myrza.
– Qazırgı taŋda «qazaqtar bırtūtas ūlt emes» degen syŋarjaqty pıkır jiı aitylyp jür. Qoǧamymyz bai-jarly, qazaq-orystıldı, taza, şala qazaq bolyp ekıge jaryldy. Onyŋ tüp-tamyry nede dep oilaisyz?
– Ras. Sözıŋızdıŋ jany bar. Bızdıŋ qazaqta älı künge deiın bırtūtastyq joq. Äsırese, tıl mäselesıne kelgende alşaqtyq közge ūryp tūrady. Oǧan keşegı sosialistık jüienıŋ qaǧidalary da äser etken boluy kerek. Qazırgı kezde qazaq tılı tek auyldyq jerde tūratyn aǧaiynnyŋ qarym-qatynas qūraly bolyp qalǧan sekıldı. Öitkenı ırı qalalarda qazaq tılınıŋ qoldanys aiasy öte tar.
Kezınde İtaliia, Fransiia memleketterı tılderın saqtap qalu üşın aianbai küres jürgızdı. Edäuır memleket qarjysyn soǧan jūmsady. Qazaq tılın saqtap qalu üşın bız de küres jürgızıp jatyrmyz ba? Öte baiau, sylbyr. Bızde joba köp, bıraq aiaǧyna jetpeidı. Nätije joq. Negızı, qazaqtyŋ qalyptasuy äu bastan-aq bıryŋǧai bolmaǧan ǧoi. Osydan 550 jyl būryn Şu töŋıregıne qonystanyp, memleket retınde ūlt bolyp qalyptasqan uaqyttan berı bırtūtastyqqa qol jetkıze almai kele jatqandyǧymyz şymbaiǧa batady. Odan qaldy, soŋǧy jetpıs jyl Keŋes Odaǧynyŋ qylbūrauynda qalyp, köptegen qiynşylyqtar men azapty basynan ötkerıp, salt-sanasynan aiyrylǧan halyqpyz. Onyŋ üstıne, orys tılın bılgen azamattar qyzmetke alynyp, olardyŋ balalary jappai orys mektebın bıtırıp, orystanu saiasaty solardan jalǧasyp älı keledı. İä, bai-jarly dep ekıge jarylyp, asa tereŋdep kettık. Menıŋ mamandyǧym – ekonomist. Eger ekonomikalyq tūrǧydaǧy közqaraspen ekşeitın bolsaq, onda asa qauıptı kezeŋge tap boldyq dep oilaimyn. Eŋ kedei adam men bai adamnyŋ üles salmaǧy 25 paiyzdan aspauy kerek. Degenmen de bailar öte az boluy kerek te, öz künın özı köre alatyn orta şarua men tapqandary özderınen artylyp, jūrtqa qaiyrymdylyq jasaityn jandar öte köp bolǧany abzal. Bızde mülde olai emes. Qazır 3-4 paiyzy asa bai bolatyn bolsa, tapqan tabystary özderıne tolyq jetetınder – 17 paiyz, kedeişılıkten joǧary, orta taptan tömen – 38-42 paiyz, taqyr kedei – 18-21 paiyz, qaiyrşy, qaŋǧybastar – 4-5 paiyz kölemınde. Demek, eldegı äleumettık ahual kürdelı küiınde qalyp otyr.
Būl künde Qazaqstan halqynyŋ 95 paiyzy bügıngı künmen ǧana ömır sürıp otyr. Al ūdaiy joqşylyqta, jetıspeuşılıkte küi keşken adamnyŋ ömırge yzasy bolady, bilıkke qapalanady. Olardyŋ eş uaqytta barşylyqqa, molşylyqqa qol jetkıze almaimyz degen ökınışı özegın örteidı. Qoǧamdaǧy özıne qol salyp ömırın qiiuşylar, jezökşelıkke, jeŋıl jürıske tüskender, jūrtty aldauşy alaiaqtar nemese bärın tartyp alyp jatqan būzaqylar, naşaqorlar, basqa dınge auysyp ketkender – bärı-bärı ömırge ökpelıler.
Jalpy, qarap otyrsaŋ, mäselenıŋ bärı kedeilıkten tuyndaidy. Sondyqtan kedeilıktı joiumen küresu kerek. Mäselen, tenderdı, auqymdy jobalardy kımder jeŋıp alyp jatyr? Ärine, bailar. «Bai-baiǧa, sai-saiǧa qūiady» degen osy şyǧar. Osy oraida Prezident Q.Toqaev: «Ökınışke qarai, sybailas jemqorlyq älı de bızdıŋ qoǧamnyŋ auyr dertı bolyp otyr. Men öz tarapymnan osy jüielı mäselenı şeşu üşın barynşa küş-jıgerımdı jūmsaimyn dep senımdı türde aitamyn» dep uäde berdı. Onyŋ qalai jüzege asatynyn uaqyt körsete jatar.
Ärine, tenderge qatysuşylardyŋ qatarynda bılımdılerı, grantty ūtyp alyp jatqandar bar. Nebärı bır paiyz ǧana. Qalǧanynyŋ bärı – basqa da bır ainalyp ötetın jolmen baiyp jatqandar. Qazır taǧy da bır problema şyqty. Jeŋıl aqşa tabudyŋ jolyna köşıp ketken siiaqtymyz. Eş oilanbastan bıreudıŋ biznesın tartyp aluǧa barmyz, adal eŋbek jasauǧa joqpyz. Öitkenı adal eŋbekpen tabys taba almaisyŋ. Ūdaiy joqtyqta bolasyŋ degen söz.
Tarihtan bır mysal keltıre keteiın. Būrynǧy patşa ökımetınıŋ kezınde professorlar opera teatrynyŋ qoiylymdaryna demeuşılık jasaǧan. Al bızdıŋ professorlar qauymy bar sanaly ömırın ǧylymǧa arnap, mardymsyz jalaqy alady.
– «Etıkşı etıkke jarymaidy» demekşı, qanşama qazba bailyqtyŋ üstınde otyrǧan qazaq öz tuǧan topyraǧynda jüdeudıŋ küiın keşıp jatqany jaily talai märte aityldy. Qaita Qazaqstanda tūratyn basqa etnos ökılderınıŋ nany jürıp tūrǧan siiaqty. Būl jönınde alyp-qosaryŋyz bar ma?
– Basqa etnos ökılderı qazaqqa qaraǧanda ūiymşyl. Auyzbırşılıgı myqty. Bırın-bırı süireidı, demeidı. Onyŋ sebebı nede? Olar dünie jinaudyŋ jolyn jaqsy bıledı. Bırdı ekı qylady. Ysyrapşyldyqqa jol bermeidı. Al bızder qūdalyq ötkızemız, toi jasaimyz, kökpar beremız, daŋǧazalyqqa qūmarmyz. Bälenbai qarjy nesie alyp bankke qaryzǧa belşeden batamyz. Tym bolmasa alǧan aqşany oŋdy-soldy şaşpai, ūl-qyzyna berıp, bır jyrtyǧyn jamasa jaqsy ǧoi. Olai ıstemeimız. Bır sözben aitqanda, aqşa ūstauǧa ädettenbegenbız. Ne kerek, bosbelbeu qalpymyzda sosializmge keldık, odan naryqqa köştık. Bosbelbeulıkten eş ainymastan jiyrma-otyz jylǧa juyq kele jatyrmyz. Eşteŋenı oilamaimyz, eşteŋenıŋ baiybyna barmaimyz.
Qazır Qazaqstannyŋ 5,5 mln tūrǧynynyŋ ipotekalyq nesiesı bar. Sonyŋ ışınde 1,5 mln adam bırneşe nesie alǧan. Nege közsız ala beredı? Älde bäsekelestık pe? Älde joqty aituǧa ūiala ma? Erteŋınde şaŋ qauyp qalatynymen şaruasy joq. Mıne, būl – qazaqtyŋ eŋ basty kemşılıkterınıŋ bırı. Sonyŋ saldarynan eŋ auyr, qara jūmysta qazaqtyŋ ūldary men qyzdary jüredı. Olardan ne şyǧady? Eşteŋe şyqpaidy. Sol psihologiiamen ketedı. Bügıngı künkörıstı ǧana oilaidy. Öitkenı ol odan basqa joldy körıp tūrǧan joq. Qaidan oŋady? Osydan baryp qazaqtyŋ kedeiı köp bolmai qaitedı? Köptegen azamattardyŋ nesielık jüktemesı ösude, taza tabys kölemı tömendeude.
Bır quantarlyǧy, jaŋadan sailanǧan Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev qazaqstandyq azamattardyŋ boryş jüktemesın azaitu şaralary turaly Jarlyq şyǧaryp, halyqtyŋ mūŋ-mūqtajyna bet būra bastady. Memleket basşysy retınde qaryzǧa batqan azamattarymyzdyŋ jaǧdaiyna bei-jai qarai almaitynyn, qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧan azamattarǧa kömektesu, otbasylyq qarjylyq ahualyn aitarlyqtai jaqsartuǧa mümkındık jasaitynyn aityp, eldıŋ eŋsesın bır köterıp tastady. Ärine, būl jaǧdai nesielerın öteudıŋ amalyn taba almai otyrǧan jandar üşın eleulı kömek bolary anyq.
– Qazır ūlt müddesınen görı belgılı bır toptyŋ, rudyŋ müddesın joǧary qoiuşylyq kezdesıp qalady. Būl oraida Elbasy «Ru men taipaǧa bölınu – ūlttyŋ tūtastyǧynan aiyrudyŋ öte qauıptı türı» dep edı. Sız ne deisız?
– Ejelgı Qytai memleketınde bes myŋ jyl būryn ruşyldyq bolǧan. Tıptı Rim memleketınde de 4 myŋ jyl būryn ruşyldyq etek alǧan. Keiın naryq zamanyna köşken kezde ruşyldyqtyŋ jaqsylyqqa aparmaitynyna közderı jetkennen keiın boilaryn aulaq ūstaǧan. Ruşyldyq degen – jegıdei jeitın qūrt. Būl – älı tolyq ūlt bolyp qalyptaspaǧanymyzdyŋ körınısı.
Elbasy jürgızıp otyrǧan saiasattyŋ qūptarlyq qyry – batysqa ortalyqtyŋ, ortalyqqa batystyŋ tumasyn ruyna qaramastan qyzmetke qoiuy «menen üirenıŋder, ülgı alyŋdar» degenı ǧoi. Desek te, osyndai igı bastamany ärı qarai jalǧastyratyn oblys basşylary joq. Sebebı olar özderınıŋ oryntaǧynan aiyrylyp qalamyz dep qorqady. Är jerde aqsaqaldar bar araǧa ırıtkı salyp «sen böten rudyŋ adamysyŋ, ıstep jatqan jūmysyŋ jaman emes, bıraq sen ketuıŋ kerek» dep kün körsetpeidı. Sonda qaidan oŋamyz? Negızı, ruşyldyq degen oŋtüstıkte bastalǧan dert edı, qazır Qazaqstannyŋ bärın jailap, asqynyp kettı. Būl Elbasy şeşetın nemese memlekettık dekretpen şyǧatyn mäsele emes. Qazaqtyŋ körnektı ǧalymy Aqseleu marqūm ruşyldyq mäselesın jiyrma jyl boiy köterdı. Qazırgı ruşyldyq, ruşyldyq emes – proteksiia deitın. Nege bız osynşama qūldyrap, tömendei beruge tiıspız? Qarap otyrsaŋ, damyǧan elderden elu jylǧa qalyp qoiyppyz. Mädeniet, ädebiet, öner, tıl, dın – barlyq jaǧynan. Qazaqtyŋ müddesın oilap otyrǧan basşylar köp pe bızde? Köpşılıgı özınıŋ qara basynyŋ qamy. Qazaqtyŋ qazba bailyǧynan qalai bolsa da qarpyp qalu. Sondai jaǧdaida qazaq halqy nege oianbaidy? Nege erteŋın oilamaidy?
– Bızdıŋ ılgerı baspauymyzdyŋ da basty sebebı özımşıldık bolyp tūr ǧoi…
– Ärine. Aitalyq, qazaqstandyq bailar qaiyrymdylyq degennen jūrdai. Nege? Mäselen, Edvard Kornegi degen millioner Amerikada üş myŋ kıtaphana aşyp, onyŋ ışın kıtapqa toltyryp, qyzmetkerlerge jalaqy tölep otyrǧan. Bızde kım ne ıstep jatyr? Bar tapqany auylǧa baryp äkesınıŋ atyn qoiyp, meşıt aşady. Ärine, meşıt aşqan jaqsy-au. Al mektep salyp, oǧan qarjy bölgen odan da jaqsy der edım.
– Sız bilıktıŋ biık satysynda qyzmet jasaǧan adamsyz. Parlamenttıŋ ekı şaqyrylymynyŋ deputaty boldyŋyz. Bılım salasy bırneşe reformaǧa ūşyraǧanyn jaqsy bılesız. Aituly reformalardyŋ bırde-bıreuınıŋ paidasy bolmady. Endı, mıne, üştıldılık degen şyqty. Osyǧan ne aitar edıŋız?
– Men būl salanyŋ mamany emespın. Bılım salasyndaǧy reformalardyŋ aiaǧyna jetpei jatqan sebepterı bar. Ol bızde ürdıske ainalǧan. Şeşımderdıŋ de köbı orta jolda qalyp qoiyp jatyr.
Elbasynyŋ Joldauyn, strategiialyq qūjattaryn qarasaŋ, baǧyt-baǧdary öte tamaşa. Olardyŋ naqtyly, qanşalyqty oryndalatynyna Ükımet ıs-şaralar jasaǧan. Ol da tamaşa. Ätteŋ, qai därejede, qalai oryndalyp jatqany jönınde eş jerde esep berılmeidı. Bıreuınıŋ osyndai bolyp edı, sony oryndadyq dep jariialap jatqanyn estıgen qūlaq joq. «Jüz naqty qadam» baǧdarlamasynyŋ da basym bölıgı myqty. Bolaşaqqa baǧdarlanǧan dünie. Onyŋ da jüzege asuynyŋ aqsap jatqan tūstary köp. Mıne, bızde köp jaqsy ıstıŋ basy bar da, aiaǧy joq.
– Keibıreuler üştıldılık mäselesıne kelgende orys tılınıŋ qajetı joq. Aǧylşyn men qazaq tılı bolsa jetedı deidı. Oǧan ne uäj aitasyz?
– Orys tılın alyp tastau äste mümkın emes. Ol – bızdıŋ süiegımızge sıŋgen qūbylys. Qazaqtyŋ töbe biı – Töle bi babamyzdyŋ «patşanyŋ aitqandarynyŋ barlyǧy halyqqa tüsınıktı bolsa, ondai jarlyq – jarlyq emes» degenı bar emes pe?! Demek, patşamyzdyŋ halyqqa tüsındıre almai tūrǧan närsesın bız ūǧynyp, senuge tiıspız. Aǧylşyn tılın engızudıŋ tiımdı jaǧy bar. Öitkenı aǧylşyn tılın engızu arqyly orys tılın älsıretuge alyp kelemız. Memleket basşysy Q.Toqaevtyŋ «mektepte aldymen ana tılıne basymdyq berılsın» degenı öte dūrys.
– Tıl men ūlt mäselesın alǧa qoiyp, ūpai jinap jürgender de bar ǧoi…
– Öte köp. Tek tıl mäselesın qauzap, qaita-qaita bır närsenı qaitalai berseŋ, jūrttyŋ qūlaǧy sarsidy. Odan eşqandai qyzyq bolmaidy. Tıl damymai jatqan joq, damyp keledı. Oǧan ūran emes, naqty ıs kerek. Tıl, tıl dei bergenşe «tu, tu» dep ūrandar edım. Öitkenı qazaqtyŋ sany az. Astanada qazaqtıldı gazet satatyn nebärı ekı-aq düken bar. Sonda qazaq gazetterınıŋ azǧantai ǧana danasy satylady. Jartysy ötpeidı. Demek, oqymaimyz. Enjarmyz. Eşteŋege qaraǧymyz kelmeidı. Tükke tūrǧysyz türık pen ündı serialdaryn körgende aldymyzǧa jan salmaimyz. Osynyŋ bärı – artta qalyp ketkenımız. Aqşaǧa baǧynǧandyq. Qazır ündışe amandasyp, ündışe kiınıp, ündışe toi jasap jatyrmyz. Sūmdyq – osy. İndira Gandi premer-ministr bolyp tūrǧan kezde mūsylmandardy aiausyz qyrǧan. Ol mūsylmandardy qyryp jatqanda, qazaqtar balalaryna İndira dep at qoidy. Bügınde türık filmınıŋ keiıpkerlerınıŋ atyn qoiyp jatyrmyz. Sondai halyqpyz. Öz qolyŋdy özıŋ kesesıŋ be, qaitesıŋ?
– Latyn älıpbiıne köşemız dep dabyra qylyp, börkımızdı basymyzǧa atyp quanyp edık. Keiın sol aptyǧymyz tez basylyp qaldy. Soǧan qaraǧanda, osy qadam saiasi täsıl bolyp qalǧan joq pa?
– Saiasi täsıl boluy da mümkın. Latyn älıpbiıne köşuge tıkelei qarsylyǧym joq. Sebebı latyn tılı – halyqaralyq tıl. Orys tılın jetkılıktı meŋgerdık, orys ädebietın, önerın jaqsy bılemız. Endı bız damyǧymyz keletın bolsa, aǧylşyn tılıne köşuımız kerek. Aǧylşyn tılınıŋ ǧalamtordaǧy qoldanys aiasy – 67 paiyz. Ol latyn tılı arqyly tez keledı, ortaǧa sıŋedı degen ümıt bar.
– Keiıngı kezde memleketımızdıŋ joǧary zaŋ şyǧaruşy organy – Parlamenttı qyzmetten bosaǧan şeneunıkterdıŋ kelıp, demalatyn «zapasnoi» orny dep jatyr. Sız qalai oilaisyz?
– Barlyq memlekette de sondai «zapasnoi» oryntaqtar bar. KSRO kezınde de Qorǧanys ministrlıgınıŋ eluge tarta generaly osylai «zapasta» otyrǧan. Onda tūrǧan eşteŋe joq. Äŋgıme basqada. Ana adamdardyŋ öresı, qairatkerlıgı, memleketşıldıgı qandai? Olar myna jerde özderıne jüktelgen mındetterdı oidaǧydai atqara ala ma? Sailauşylary qaida? Jyly orynda bes-alty jyl otyra bere me? Ol jaǧy halyqtyŋ oianuyna bailanysty.
– Qaptaǧan deputattyŋ ışınde halyq üşın qyzmet etetını sanauly ǧana. Qalǧany – enjar, älsız, ündemeitınder sanatynan. Olardyŋ ısıne halyq qanaǧattanyp otyrǧan joq degen de pıkır aitylyp qalady.
– Men deputat bolyp jürgende de bızdıŋ jūmysymyzǧa qanaǧattanbauşy adamdar bolǧan. Qazır de sondai. Öitkenı deputattardyŋ naqty ısı el arasynda aitylmaidy. Parlamentte mynadai zaŋ qabyldandy dep jalpylama aityla salady. Deputtattyŋ jasaǧan qyzmetı talqylanyp, tarazyǧa salynbaǧan soŋ osyndai kereǧar pıkırler tuyndaityny ras. Jasyratyny joq, aqparat qūraldarynan, teledidardan jeke bır deputattar turaly habar berıle qalsa, bar aitatyny ol üiınde ne ıstep jatyr, tūrmysy qalai, nemen şūǧyldanady, qanşa nemeresı bar, qai nemeresınıŋ basynan sipap jatyr degen siiaqty ūsaq-tüiektı söz etedı. Ol kımge kerek? Keiıpkerdıŋ ışkı düniesıne üŋılıp, ol kısı deputattyqqa qalai keldı? Bıreudıŋ qoldauymen be, älde özınıŋ paiym-parasatymen be? Halqyna qandai qyzmet jasap, elıne qandai eŋbek sıŋırıp jatyr? Osy tektes saualdar qoiylsa. Osy jaǧy tereŋ zerttelmeidı. Şyny kerek, deputattardy eşkım maqtamaǧan, maqtamaidy da. Jalpy, bilıkke halyqty qaraŋǧylau etıp basqarǧan tiımdı ǧoi.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan
Beibıt OSPAN
